Май 16-да К.Б. Ондар аттыг тыва улустуң ёзу-чаңчылдарының, аас чогаал болгаш ус-шеверлер төвүнге “Элезе-даа, түрезе-даа чарылбас эжишкилер" деп тыва тывызык-биле адаан солун делгелге болуп эрткен.
Ол хүн болган хемчегниң кол маадырлары, тыва идиктер даараар болгаш хөмден янзы-бүрү чүүлдерни хол-биле кылып, чон аразында ады-сураа алгый берген ус-шевер өг-бүле Уранхай биле Сайзанак Сарыгларларга ооң адын дорт хамаарыштырып болур деп чыылганнар чугаалашкан. Чүге дээрге ховар салым-чаяанныг бо өг-бүле кандыг-даа үеде бот-боттарын деткижип, чонга идиктер даарап, хууда ажыл-херээн чогудуп эгелээнинден бээр мугур 30 чыл болуп турар. Аңаа тураскааткан Сарыгларларның хууда делгелгезинче сураглыг артистер, мөгелер, даш чонукчулары, багжылар, культура ажылдакчылары, депутаттар, эртемденнер дээш өске-даа чыылган чон хөй болган. Бир эвес бо шевер өг-бүлениң кылган идиктерин кедип чоруур улус шупту чыылган болза, зал сыңмайн баар ийик деп чыылганнар хөөредиг чок чугаалажып турду.
Делгелгени ажыдып тура, Тыва үндезин культура төвүнүң директору Игорь Көшкендей тыва кижиниң буянныг эди кылдыр санадыр өрү аастыг идиктерниң бо хүнде шак мындыг нептереңгей, чонга үнелиг болу бергенинге Сарыгларның киирген үлүг-хуузу улуг дээрзин демдеглеп, бодунуң амы-хууда чогаадыкчы ажыл-ижин эгелээрде, 1992 чылда бир дугаар Хөөмей шуулганынга киржирде, сценаже тыва хептиг үнеринге бо өг-бүле дузалаанын чугаалаан. Тыва чоннуң эртинези болур хөөмей-сыгыттың кайгамчык делегейинче шак ынчаар-ла киргенин демдеглеп, өөрүп четтиргенин илереткеш, байыр чедирген.
Директорнуң чугаазы-биле алырга, республикага 90 чылдарда тыва хеп кедер хамаанчок, ону шынарлыг даараптар улус ховар турган үеде, хөөмейжилерге бир дугаар тыва идиктерни даарап эгелээн бо мастерлерниң амгы үеде даарап турар идиктерин чүгле Тывада эвес, ырак-чооктан, иштики-даштыкыдан хөй кижи чагыдып ап турар апарган. Кезек үелерде тыва идиктерни улус чүгле Моолдан чагыдар турган болза, ам Моолдуң тывалары бо шевер өг-бүлениң кылган идиктерин үнелеп, сураглап, оларга чагыдып эгелээни хөйнү чугаалап турар деп, Игорь Көшкендей дыңнаткан.
Ол хүн Сарыгларларның кылган ажыл-ижин үнелээн байыр чедириишкиннери хөй болган. Оларның аразында ТР-ниң ДХ-ниң (парламентиниң) Даргазы Каң-оол Давааның мурнундан депутат Начын Чамбалдоо, Улуг-Хем кожууннуң мурнундан депшиттирген депутат Буян Биче-оол шевер өг-бүлениң эр ээзи Уранхай Сарыгларга “Улуг-Хем кожууннуң алдарлыг ажылдакчызы” деп бедик атты тыпсыр дээн ук кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутаттарының шиитпирин номчуп таныштыргаш, хөрек демдээн кадап, кожууннуң чагырыкчызы Радж Баз-оолдуң болгаш ниити улуг-хемчилерниң мурнундан изиг байырны чедирген.
Билдингир эртемден Ульяна Бичелдей сөс алгаш, Уранхай Сарыгларның тыва национал хепке кончуг кичээнгейлиг, бичии-ле эпчок чүүлдү эскерип каар болза, шүгүмчүлей бээрин билгеш, албан-биле Цэнгэл тываларының даарап бергени тыва хевин кедип алгаш келгенин чугаалап, Тываның улуг эртемдени Каадыр-оол Бичелдейниң дилээн чыылганнарга таныштырган. Чүл дээрге, бо шевер өг-бүлениң хол-биле даарап турар идиктери, шынап-ла, бедик үнелелди ап турар болгаш, ону тыва чоннуң материалдыг культуразының өнчүзүнче киирери чугула дээн саналын дамчыткан. Ону дыңнааш, чыылганнар изиг адыш часкаашкыннары-биле хүлээп, деткээн.
“Аай-дедир гастрольдар үезинде хөй кижиниң чүгле идиктери безин улуг чүък болуп, хөй чер ээлээр боорга, бо шевер өг-бүлеге тускай чагыг кылган бис. Олар бистиң оркестрниң барык 20 хире хөгжүмчүзүнге дыка кыска хуусаа дургузунда тулган эки чиик тыва идиктерни даарап берген. Ол идиктеривис-биле 2024 чылдың дургузунда 25 муң ажыг көрүкчү мурнунга Кыдаттан эгелээш, Россияның 15 улуг хоорайынга, Тыва иштинге 5 кожуунга концерттеривисти көргүстүвүс. Шак мындыг ховар шеверлер бисте бары канчаар-даа аажок өөрүнчүг. Оларга чавыс мөгейди- вис!” – деп, Тыва Национал оркестрниң директору Артыш Опуйлаа Сарыгларларның даараан идиктерин кедип алгаш, иштики-даштыкыга хөй чон мурнунга хей-аъды бедип, тыва чоннуң культуразын, сыгыт-хөөмейин чоргаар бараалгадып чоруурун дыңнаткан.
Сайзанак, Уранхай Сарыгларларның ук-төөгүзүн чыылганнар аразында келген дөргүл-төрели тодаргай таныштырып, арыг сеткилинден чонунга ажыктыг, тыва үндезин культураны хөгжүдеринге киирип чоруур үлүг-хуузу дээш чоргаарланып чоруурун чугаалап турганнар.
Эрзинге төрүттүнген, Тес-Хемге өскен, Кызыл хоорайда чурттап чоруур Сайзанак Сарыгларның дааранырынга хандыкшылы авазындан, Тыва АССР-ниң алдарлыг даараныкчызы чораан Зинаида Ооржактан келгенин база демдеглээннер. “Барыын-Хемчикке чурттап чораан улуг мээреңниң ажы-төлүнден укталып үнгеш, Эрзин-Тес-Хемге чурттап чораан өгбелеривистиң салгакчызы болур дуңмам Сайзанак, күдээм Уранхайның хол-биле даарап кылган тыва идиктери, хөм таалыңнары, кидистен кончуг чараш угулзалап сырып каан олбуктары чүгле Тывада эвес, чурттан дашкаар нептерей берген. Оларның бо ажылдарын бедик эрге-дужаалдыг даргалардан эгелээш, Россия чергелиг билдингир кижилерге чедир хөй кижи эдилеп чорууру өөрүнчүг. Ынчангаш чон аразында шак мындыг ала-чайгаар сеткилинден ховар чараш чүүлдерни кылып чоруур шеверлерни дарга-бошкаларывыс бо хүнде херекке ап, алдар-адын ам-даа алгыткан болза деп дилегни маңаа чугаалап көрейн” – деп, хөй чылдарда удуртур ажылдарга ажылдап чораан, Сайзанактың төрел угбазы Алдын-Кыс Коңгар чугаалаан.
“Санкт-Петербург хоорайның технология болгаш дизайн университединге идик-хеп даараар талазы-биле дээди эртемни чедип алгаш, эгезинде пөстен хептер даарап чоруй, эскереримге, шак ындыг даараныкчылар хөй болган. Өөм ээзи-биле сүмелешкеш, уттундуруп бар чыдар тыва национал идиктер даараар мергежилди сайзырадыры-биле мынчаар эгелээн бис. Бир дугаарында уруувуска хөмден тыва идик даараан бис. Оон бээр ам 30 чыл болуп турары бо. Ол идик ам-даа элевээн, салгалдан салгалче төрелдер аразында хол дамчып чоруп турар. Бодум кештиң, хөмнүң тургузуун, ону шилиир, быжарын эки өөренип алгаш, бо хүнде чагыгларны кижи бүрүзүнге тааржыр аянын көрүп тургаш, тускайлаң кылдыр даарап турар бис. Бир айда чагыглар 3–5, чамдыкта 20-даа чеде бээр. Кончуг далаш чагыглар база келгилээр, оларны 2–3 хонук дургузунда дүн-хүн чок даарап-даа турар бис. Кандыг-даа ажыл шынарлыг болза, ону улус үнелээр болгай. Ынчангаш бис кылган ажылывыстың шынарынче кол-ла кичээнгейни салып турар бис. Ону үнелеп чоруур чонувуска четтиргенивисти илередир-дир бис.
Амгы үеде уруувус Москвада дээди эртем чедип алгаш, улаштыр ында ажылдап артып калган. Ооң оглу, 4 класс уйнуувус Деңгер амдыгааштан бистиң кылып турар ажылывысты дыка сонуургаар кижи. Бодунуң кылып шыдапкы дег чүүлдерин кылып, дузазын көргүзе берген. Үе көргүзе бээр. Бодувустуң өгбелерден дамчып келген тыва идиктер даараарының аргаларын, билиглеривисти уйнуувуска черле дамчыдып бээр ужурлуг бис” – деп, Сайзанак Сарыглар чугаалады.
Уранхай Сарыглар шериг соонда “Сапожок” деп мастерскаяга өөреникчилеп киргеш, идик даараар мергежилдиң эге билиглерин оон алган. Сайзанак Сергеевна-биле өг-бүле тудуп чурттай бергеш, ооң удуртулгазы-биле тыва хепти, идиктерни даарап эгелээш, 30 чыл дургузунда ол талазы-биле Тывада кол мастерлерниң санынче кирген: “Бо чылдар дургузунда кылып келген ажылывыстың кол шимчедикчизи өөм ишти. Ол дээди эртемниг кижи болгаш, даараныр материалдарны шилиири, ону быжары дээш өске-даа чугула кезээн харыылап турар. Кандыг-даа кылган ажылывыска тыва хээлер болгаш чиңгине тыва утканы киирерин кызыдып турар бис. Бодум чүгле дааранырындан аңгыда, тыва кижиниң аът-хөлүнүң дериг-херекселин база кылып турар мен. Бо делгелгеде чаңгыс багдан шенеп кылган чуларымны база делгедим” – деп, ол чугаалаан.
Чымыштыг ажыл-ишти кылып чоруур шевер өг-бүле 2019 чылда болган «Мөңгүн кержек» деп регион чергелиг ус-шеверлерниң мөөрейинге холдан кылган ажылдар аразынга бедик үнелелди алган. Оон аңгыда, бо хүнде тыва үндезин культураны сайзырадырынга улуг үлүүн киирип чорууру дээш, бо өг-бүле хөй санныг хүндүткелдиг шаңнал-бижиктерниң эдилекчилери болуп чоруурлар.
Болган хемчегге Тыва үндезин культура төвүнүң болгаш Тываның Национал оркестриниң сураглыг хөгжүмчүлери аян тудуп, мастерлерге байыр чедирген. Боттарының талазындан Сарыгларлар келген чонунга четтиргенин илереткеш, улуг улузунга боодал чечектерин удур сунуп, оларның ажыл-ижин деткип чоруур Игорь Көшкендейге чаа даараан кончуг чараш тыва идиктерни белекке сунган.
Карина МОНГУШ.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
“Шын” №19 2025 чылдың май 22
