Евгений КАЛАЧЁВ
“Тыва койгун” деп чечен чугааны В.Г. Короленко аттыг XII Бүгү-делегей мөөрейиниң даңзызынче киирип каан болду. Бо чечен чугааны солун-сеткүүлдерге-даа, номга-даа, интернет таварыштыр-даа та чеже катап чара парлаан чүве.
Ол азы бо-даа чогаалдың кол үнелекчизи ооң номчукчузу болгаш үе деп кезээде санаар кижи мен. Ынчангаш кандыг-даа мөөрейлерге киришпейн, оларны херексевейн келген мен. Бо удаада харын чаңгыс чер чурттуум чогаалчының көгүдүлгезинге алзыптым, аңаа бо чечен чугаа сеткилинге хөлчок таарышкан чүве.
Чажырбас мен – мөөрейниң узун даңзызындан бодумнуң фамилиям номчууру меңээ тааланчыг болду. Мөөрейниң үндезилекчилеринге, жюри кежигүннеринге, мээң чаңгыс чер чурттуум болгаш өңнүүмге, Силер бүгүдеге мээң бо чогаалымга кичээнгейиңер дээш өөрүп четтирдим, эргим өңнүктер.
Тыва койгун
(чечен чугаа)
Тываның Араттың Революстуг Намының чиңгине секретары Салчак Тока Москвага өөренип тургаш, кожазында Моолдан бир чанчын-биле өңнүктежип алган.
Бир катап демги чанчын чалча-хөделдерин эдерткен Тыва Арат Республиканың найысылалы – Кызыл хоорайга чедип келген. Чиңгине секретарь аалчыны бүрүлбаазын чүүл-биле өөртүр бодаан. Чүнүң-биле ынчаш? Тываның бойдузу-биле бе? Ооң-биле генералды кайгадып шыдавас сен – Моолда бойдус база Тываныындан дорайтавас; архитектураның тураскаалдары, ордулар Кызылда чок. Кремльдиг, Кызыл шөлдүг, Василий Блаженный хүрээлиг даңгына дег чараш Москваның соонда чүнүң-биле кайгадыптар боор? Чаңгыс чүүл-ле артар-дыр – бай-байлак стол. Бурган авыралында ындыг повар ооң чанында бар, И Го дээр тулган көрей поварлыг. Чиңгине секретарь И Гону өрээлинче чалаан:
– Чугаалап көрем, дарга*, хүндүлүг аалчыны чүнүң-биле өөртүп болурул?
Повар кезек када боданы берген. Кандыг-даа чемни ол амданныг кылдыр белеткеп шыдаар, ынчангаш эктин кызып, оожум үн-биле чугааланган:
– Чүү дээр болдур силер, Салчак Калбак-Хөрекович, а мен кызыдар мен. Мени билир-ле болгай силер – деп, ол үнээргел чок харыылаан.
– Билир мен, билир мен – деп, чиңгине секретарь ээлдек чугаалаан. Ол эптии кончуг хөм сандайындан далаш чок туруп, дубтан чазап кылган чараш столунуң артындан оожум үнүп келгеш, тыва хээлерлиг хевистеп поварга чеде бергеш, ооң эктинге эш-чөвү-биле холун салган. Сииреш, күстүк, ынчалза-даа чем кылып турда тулган бо көрейни Тока шагдан бээр билир – Щетинкин биле Кравченко командирлерниң Сибирь шерии-биле Урянхай крайга* кады келгенинден бээр.
– И Го, Хову Баджейниң* Кызыл республиказындан Белоцарскиге* чедир каш хонуп чорааш чедип келчик силер?– деп, оларның аразында харылзаа-хамаарылгада чаңчылчаан айтырыгны чиңгине секретарь салган.
Улуг дарга ону албан салыр деп билир болгаш, көрей хүлүмзүрген.
– Үжен дөрт, Салчак Калбак-Хөрекович.
– Үжен дөрт – деп, чиңгине секретарь таптыыргап катаптаан. Ол бодунуң поварынче эвилең хүлүмзүрээш, ооң эктинден холун ап каап, холдарын ооргазынга чүктеп алгаш, далаш чок ыңай-бээр кылаштагылаан. – Билир мен, билир мен– деп, Тока катаптаан... – Хой дээрге, ону Моолга-ла мага пөктүр чип каапты ыйнаан, сыын база оларда бар болгай. Балык, үүргене? – тываларда-даа, моолдарда-даа ук чем онза хүндүткел чок болгай, ынчалза-даа олар база столга турзун, ийи-бирни четтирипкеш, соок чемге ажыглаай-ла. А чиңгине, кол чем чүл? Улустуң соксаал чок чугаалажып кээри, сагыжындан үнмези, аас-дылындан дүшпези чиңгине чем чүү болурул ынчаш? – чиңгине секретарь ыыттавайн барып, хере ажыдып каан соңгага чеде бергеш, октябрьның хөлүгүр дээринге каң дег кылаңнаан хемче көрген.
Өрээлди ышкам кылдыр одап каан болзажок, Салчак Калбак-Хөрекович Улуг-Хемниң* өреме доъштуг соок суунче көргеш, дидирей берген... бичии шаанда аалынга аңнап турганын сактып келген. Эки амыдыралдан эвес болбайн аан, ынчан соок чыварлыг* хүнде аалдың чиир чүүлү чок турган. Бурган авыралында, ол хүн оран-таңды ээ көрүнген– олчалыг чанып келген. Авазы ол-ла дораан делбигир кулактыг койгунну быжыра каапкан. Салааларын чылгавышаан, койгунну ол чип-ле, чип-ле олурган, сактырга, оон чаагай чүве бүдүн делегейде чок ышкаш сагындырган …
Салчак Калбак-Хөрекович база катап столунга ээп келген.
– А койгунну белеткеп шыдаар сен бе?
– Шыдаар мен – деп, И Го боданмайн-даа харыылаан. – Чүгле чаңгыс берге чүүл – койгуннар бисте чок болгай.
– Ол-даа барыктыг чүве-дир, бар че – дээш, чиңгине секретарь кара телефонунуң аар даңзазын тудуп алган. – Мерген, койгундан туткаш, поварга аппарып бер. Доп-дораан – деп, Тока тывалап чугаалааш, телефоннуң тудазын оожум салып кааш, боданы берген.
Улуг Дарганың айтыышкыны-биле ТАР-ның Камгалал яамызындан он аъттыг шеригни дерээн. Олар көшкүннер эргелелиниң ийи каът бажыңы турар довурак-доозуннуг төп кудумчулап халдып эрткеш, найысылалдың кыдыында тиккен кидис өглерже углапканнар. Эгүүр шагда көшкүннер эргелелиниң бо бажыңының балконунга Урянхай крайның херектериниң талазы-биле ак хаанның комиссары Григорьев дээрзи кыдат аяктан шайлаарынга ынак турган. Мерген Оюн чоокку өгге чызааладыр халдып келгеш, оларже ээрип маңнап келген ытты кымчызы-биле куржандыр каккаш, кидис өгден бакылап келген эрден айтырган:
– Бо чоок-кавыга койгуннар көрдүң бе?
– Ийе, ийе – деп, өгнүң ээзи өөрүшкүлүг согаңнаан. – Дөө ол дагларның эдээнде –деп, хараганнарга шуглаткан элезинниг дөңнерже айыткан.
Полковник чыкпак тыва аъдының тынын кошкадып, ооң чаяазынче кымчылааш, селемезин хынындан ужулгаш, ыдып-ла каан. Шыны-биле чугаалаарга, ооң албан-дужаалының ады – Улуг Дарганың хууда камгалалының начальниги – сүрлүг дыңналыр-даа болза, полковник Мерген Оюннуң огулуг кылыр-тудар ажылы эвээш, ынчангаш ол ТАРН-ның чиңгине секретарының болгаш ТАР Биче Хуралының* Президиум кежигүнүнүң ында-хаая ховар даалгаларын божуу-дүрген күүседирин кызыдар. Ооң-биле чергелештир, ёзулуг тыва ханныг кижи болгаш ол аңнаарынга хөлчок ынак. Ынчангаштың-на боор, ооң баштааны аъттыг кижилер соонга дуюгларның хоора тепкени шириктерни, довурак-доозунну арттырып чораан. Улуг Дарганың дужаалы күүсеттинеринге Мерген бичии-даа дадагалзаваан – черниң адаандан-даа бол, койгунну үндүр сүргеш, аңаа ызыртыр чедеринге хензиг-даа чигзинмээн. Чүгле Салчак Калбак-Хөрековичиниң дужаалында “Доп-дораан!” деп сөс ону дүвүредип чораан. Ол “доп-дораан” каш дээни ол – бир азы ийи шак, азы бүдүн хүн бе? Бир эвес чиңгине секретарьның “доп-дорааны”ооң “доп-дорааны”-биле дүүшпейн барза, Улуг Дарга хорадай бербес бе?
Полковник Мерген Оюннуң аксының кежии болуп, ыдын кымчылаткан араттың өөнден ырак эвесте хадыңныг аргажыктан бүүрелчиннерлиг дөңнерге чедир оруктан аъттыг кижилер далчырны хойгузупканнар. Хөлчок-даа улуг, күштүг даваннарлыг койгун болган. Маңы-даа дендии. Делбигир-кулак барык төндүр түлеп каапкан, кышкы хевин кедипкен болгаш элезинниң куу-сарыг өңүнге маңган ак кылдыр көстүр болган.
Ша-даа четпейн, койгунга ызыртыр четкеш, ону И Гонуң паштаныр өрээлинге байырымныы-биле эккелген.
Вася деп аттарлыг ийи-ле борбак дузалакчылыг бол, көрей И Гонуң паштаныр черинде корум-чурум дендии. Баштайгызы – Вася деп аттыг орус оол– суг сөөртүкчүзү-даа, биче повар-даа ол. Ийизи – хөлчок улуг сибирь моортайы, аъш-чем үүжезиниң таңныылы. Васька күске-күжүген хөлчок тудар, ынчангаш кухняның бичежек коллективи аңаа аажок ынак.
(Уланчылыг)
Артур ХЕРТЕК очулдурган.
Сөстүк:
Дарга – мында: таарзынган, ээ көрүнген, хүндүлээри кижини эш-хуузунда баштактанып адааны. Чогум “дарга” деп сөс-биле эрге-дужаал эдилээн кижини адаар.
Урянхай, Урянхай край – хувискаал бетинде Тываның ады.
Улуг-Хем – Енисейниң чиңгине тыва ады.
Чывар – элезин болгаш хар холумактыг, өттүр хадып турар соок хат.
Белоцарск – хувискаал бетинде Тываның найысылалы Кызылдың ады.
Хову Баджей – Красноярск крайның Ман районунда суур. XIX чүс чылдың төнчүзүнде—XX чүс чылдың эгезинде алдынчыларның, аңчыларның база ыяш белеткекчилериниң сууру кылдыр тургустунган. Хамааты дайынының үезинде (1919 чылдың март–июнь) Хову-Баджей партизан республиканың төвү турган.
ТАР-ның Биче Хуралы – Тыва Арат Республиканың Биче Хуралы – Тываның дээди эрге-чагыргазының (Чазак, Улуг болгаш Биче Хурал) үш адырының бирээзи, хоойлужудулга органы. Улуг Хуралдарның ажылының үезинде Тываның өндүр эрге-чагырга органы.
“Шын” №44 2024 чылдың июнь 15