Алдан-Маадырларның хосталга дээш тура халыышкынының 140 чыл оюн демдеглеп эрттирери-биле Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр сумузунуң чону белеткел ажылын чорудуп турар. Байырлалды эрттиреринге кол харыысалга Алдан-Маадыр сумузунга онаажып турарында ужур-ла бар. Улуг чогаалчыларывыс С.А. Сарыг-оолдуң, Ю.Л. Аранчынның, В.Ш. Көк-оолдуң номнарында бижип турары кайгамчык солун төөгү. Алдан-маадырларның кол турлаа Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр сумузунуң девискээринде болганда, алдан-маадыржыларның юбилейге белеткенири бедик харыысалга. Алдан-маадырларның хосталга дээш демиселин чамдык кижилер “Олар маадырлар эвес ооржулар турганнар-дыр” деп билип турган болгай. Ынчангаш бистиң улуг чогаалчыларывыс төөгүнүң шынын илередип, чырыкче номнарны үндүрген.
Алдан-маадырларның алды баштыг Кара-Дагны, олбук болган Оргу-Шөлдү турлаг кылып алганы таварылга эвес. Кара-Дагның эң бедиинче үне бээрге, Тываның барыын-чөөн талазының дыка хөй девискээрлери көстүп турар. Маадырларның турлаа болган Кара-Дагның дугайында чонда “Алды баштыг Кара-Дагга алдырпайн бараалыңар. Чеди баштыг Кара-Дагга четтирбейн бараалыңар” деп ырлажып турганында утка-ла бар. Кара-Даглар кадыр-каскак хая-даштыг, ынаар үнери ындыг-ла амыр эвес. Ынчангаш бо одуругларның тывылганы хөйнү херечилеп турар.
Алдан-Маадыр сумузунуң чону демиселге туржуп чораан ада-өгбелерин алдаржыдып, өрген чок черге кода-суурну, колхоз, совхозтарны сайзырадып, орук аргыжылга чок черлерни аштап-арыглап таныттынмас сайзыралды чедип алган. Алдан-Маадырга Калинин аттыг колхоз, Алдан-Маадыр совхоз-даа тургустунуп, бедик үре-түңнелдиг ажылдап турган. Маңаа 1982 чылда Алдан-Маадыр совхозу бүгү эвилелдиң социалистиг чарыжынга (Ынчан ССРЭ-ге 15 республика катчып турган болгай) тиилекчи болгаш СЭКП Төп комитединиң комсомол профэвилелиниң Төп комитеттериниң шилчип чоруур кызыл тугу-биле шаңнаткан. Ооң-биле кады ВДНХ-ның Хүндүлел самбыразынче алдын үжүктер-биле киир бижиткен. Ол үеде совхоз директорунга Алдан-Маадырларның үшкү салгалы Макар Бовукович Донгак ажылдап турган, партия комитединиң секретарынга Чалчык Аралдуевич Ондар, көдээ совет даргазынга Александра Шуржеңмеевна Ооржак.
1960–1961 чылдарда Алдан-Маадыр Сүт-Хөл совхозтуң салбыры турган. Кажан Чөөн-Хемчик биле Сүт-Хөлге чаңгыс совхоз тургустунганда, ынчан Алдан-Маадыр ол совхозтуң салбыры болган. Ол үеде салбырны Мөңге-Назын Опайович Сарыглар удуртуп турган. Бистиң бир кол сорулгавыс малчыннар турлагларынче машина-биле аргыжар оруктар кылдырары. Ынчангаш Узун-Сайыр, Кудук, Ак, Манчүрек оруктарын кылыры-биле чонну мөөңнээр деп шиитпирлээн бис.
Оруктарны кылырда, Ак суунга көвүрүглер тудар. Суг шапкын хая-даштыг, каш-даа көвүрүг кылдырган бис. Үер-чайык болурга-ла, буза шаап апаар. Ону кылырынга Монгуш Бавуу, чонда ады Дарган – ол Алдан-маадырларның база бир салгалы. Акка көвүрүг тударының проект-планын кылган. Ол көвүрүг үр үеде чонну аргыштырып келди. Бавуу-Дарган кайгамчык шевер, тывызык кижи. Эртем-билиг чок-даа болза, машина-техниканың шуптузун сайгарып билир. Чолаачылар ону машина, трактор “эмчизи” дээр.
Мөңге-Назын Сарыгларның ажылга бир кол угланыышкыны — оруктар кылдырары. Ак, Манчүрек оруктарын чон ол үеде күштүг машина-техника бар эвес кускун-хаай, лом күжү-биле кылган. Кижилер, херек болза, чүнү-даа кылыптар, күчү-шыдалдыг деп чүвени, ол үеде аныяк кижи магадап көрген мен.
Чон аразынга улусту хөгледи каап турар солун кижилер база турар. Ооржак Өктек-оол – Чылганыр деп шолалаар. Ол сөскүр, чугаакыр солун кижи. Бир хүн келиримге, “Бо эрлерниң эъди изий бергеш, чүнү-даа кылырынга белен. Харын-даа алды баштыг Кара-Дагже дап берип турлар. Ында өгбелериңер тура халчып келгеш, силерни ат кылыр деп, оожуктуруп тур мен” – дигилеп хөөреп турду. Ооржак Анай-оол акыйны Былдык Анай дижир. “Ол политик-тир” дижирлер. Чай кадында полит-информацияны кыла кааптар кижи. Ындыг оюн-баштак-биле улуг оруктарны кылдырганывыс уттундурбас.
Амгы үеде сумунуң араттары мал, чер ажылын сайзырадып, бедик көдүрлүүшкүннүг ажылдап турар. Муңчу малчыннар Омак, Айлаң Монгуштар, Владимир, Ольга Ондарлар, Александр Ондар, Буян Ондар, Азияна Хунаевна, Василий, Роза Ондарлар мал, чер ажылын катап сайзырадып, Сарыг-Булуңда сүт фермазы база ажыдып алган. Ногаажылар Зоя, Кара-кыс угбашкылар хөй картофельди өстүрүп турар.
Сумуда албан-организация черлери школа, ыры-хөгжүм школазы, уруглар сады, музей, культура албан черлери ажылдап турар. Алдан-Маадырр ортумак школазының директорунда ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы Екатерина Ындумбуевна Ондар Россияның, Тываның алдар-аттыг башкылары-биле кады демниг ажылдап турар. Республикада эки ажылдыг школаларның бирээзи.
Алдан-Маадыр өгбелериниң адын эдилээн сумунуң арат чону, оларның чөптүг амыдырал, хосталга дээш туржуп чораан күзел-бодалдарын бадыткап, оларның чырык адынга мөңгежиткен тураскаалды олбук болган Оргу-Шөлде Ортун Сарыгларның чогаадып кылган төдевилели-биле тургусканы өгбелеривистиң алдар-адын мөңгежиткен.
Өгбелерниң демисели хилис барбаанын бо сумунуң арат-чонунуң, алдар-аттыг кижилериниң күш-ажылчы чедиишкиннери, хүнден-хүнче социал-экономиктиг хөгжүлдези бадыткап турар.
Валентина КИЛЧЕН,
ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Сүт-Хөл кожууннуң хүндүлүг хамаатызы.