Тыва поэзияның Шолбаны

(МОНГУШ ЫДЫРААНОВИЧ ИДАМ-СҮРҮӉНҮҢ НАМДАРЫ БОЛГАШ ЧОГААДЫКЧЫ АЖЫЛЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА)
(Төнчүзү. Эгези №50, 51 «Шында»).

ИДАМ-СҮРҮҢ – БИЛДИЛИГ РЕДАКТОР
Шүлүкчүнүң редактор болуп, солун-сетүүлдерге ажылдап, публицистиктиг чүүлдерни парладып, ном үндүрүлгезинге киирген үлүг-хуузун база уттуп болбас. Ол 1942 чылдың ноябрьда Тываның чогаалчылар эвилелин тургускан соонда, Эвилелдиң даргазы С. Бүрбүнүң харыысалгалыг секретарынга, 1943–1944 чылдарда Чадаанага, «Ленинчи орук» солуннуң харыысалгалыг редакторунга ажылдаан.
1944–1948 чылдарда Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң Тываның ном үндүрер черинге чечен чогаалдың редактору чораан. М.Ы. Идам-Сүрүң дыка хөй чогаал, очулга номнарының сөс-домаан эдип-чазап, оларны чырыкче үндүрген. М. Шолоховтуң «Аңдарган кур чер», В. Горбатовтуң «Чагыртпааннар», а уруглар чогаалдарындан А.Дроздовтуң «Гвардейжи дайынчы», Р. Соттуң «Сталинград дээш тулчуушкун», Л. Толстойнуң «Кавказка туттурукчу», К. Ушинскийниң «Согур аът» деп номнарын болгаш өскелерниң-даа номнарын, чогаалдарын редакторлаан.
“ЭЛДИККЕЙНИҢ ЧУГААЗЫ” – БАШТАЙГЫ ТЫВА ШҮЛҮКТЭЭН РОМАН
Тыва чогаалдың төөгүзүнде баштайгы шүлүктээн романны бижээн кижи база-ла Монгуш Идам-Сүрүң. Черле ынчаш, шүлүктеп бижээн роман кончуг ховар, нарын жанр. Ынчангаш тыва литературада ам бөгүнге чедир шүлүктеп бижээн романнар-даа, шүлүктээн тоожулар-даа ындыг-ла хөй эвес.

“1942 чылда «Төрээн чуртувус дээш» деп шүлүктер чыындызынга «Мээң төрээн чуртум» деп шүлүү биле «Элдиккейниң чугаазы» деп шүлүглели кирген. Ук шүлүглел тыва чоннуң хосталгазы дээш тура халышкан алдан-маадырларга тураскааттынган болгаш, чедир ажылдаттынмаан кошкак талалары бар-даа болза, чон аразынга тарай берген сураглыг чогаалдарның санынга кирген” – деп, Ч. Чочагар бижээн. Чогаалчының бодунуң хууда архивинде-даа ук чогаалдың ийи аңгы хевири бар дээрзин бодум база көрген мен. Баштайгы хевири 25 арын хире хемчээлдиг шүлүглел турган. Сөөлзүредир чогаалчы ону 200 арын хемчээлдиг, элээн хөй эгелерлиг, “Онегин одуруругларынга” чоок тургузуглуг шүлүктээн роман кылдыр эде ажылдап кылган. (М. Идам-Сүрүң база “Евгений Онегинни” тыва дылче очулдуруп турган, ынчалза-даа ону боттандырып четтикпээн.)

Автор боду “Элдиккейниң чугаазы” деп чогаалының жанрын “алдан-маадырлар дугайында шүлүктээн роман” деп айыткан. Чогаалдың төнчүзүнде мындыг демдеглел бар: “Чадаана, 1962 чыл”. Бодаарымга, Чадаанага чурттап тургаш, ону эде бижип дооскан хире. Оон бээр 60 ажыг чыл эрткен, ынчалза-даа бо чогаал амга чедир чырыкче үнмээни элдептиг. М. Кенин-Лопсан башкызының чогаалдарын чырыкче үндүрерин дыка-ла оралдажып чораан, ынчалза-даа ону кым-даа деткивээни хомуданчыг.

Элдиккей – алдан-маадырларның бирээзи ядыы арат, шүлүктээн романның кол маадыры ол. Чогаалда херек кырында чурттап чораан Сеңгин чаңгы, Самбажык, Дажыма, Комулдай дээш оон-даа өске маадырларның овур-хевирин чуруп бижээн. Кол маадырның овур-хевирин дамчыштыр эрги Тывага бөдүүн чоннуң амыдырал дээш, хосталга дээш демиселин, авторнуң бижээни дег, баяаттарга, “нояаттарга”, “тояаттарга” базындырбайн, алдан-маадырларга катчып алгаш, хостуг-шөлээн чурттаксааш, эрес-дидими-биле тура халчып үнгенин ук чогаалдан билип алыр бис. Алдан-маадырлар дугайында В. Көк-оолдуң “Самбажык”, С. Сарыг-оолдуң “Алдан-маадыр” болгаш “Алдан-дургун”, Э. Мижиттиң “Кара-Дагның казыргызы” деп билдингир чогаалдары-биле бир дөмей, М. Идам-Сүрүңнүң “Элдиккейниң чугаазы” деп шүлүктээн романы тыва чогаалга төлептиг черни ээлээр ужурлуг.

“Элдиккейниң чугаазы” улусчу хөөннүг, чечен-мерген дыл-биле бижиттинген. Ында улустуң ырлары, кожамыктары, үлегер домактары, алгыш-йөрээлдери арбын ажыглаттынган. Алдан-маадырларның боттарының чогаадып ырлажып турган ырыларын база эге бүрүзүнге эпиграф кылдыр-даа, чогаалдың ужур-утказынга дүүштүр-даа кииргени онзагай. Ол дээрге-ле М.Идам-Сүрүң аас чогаалының шинчилекчизи, идепкейлиг чыыкчызы чораанының база бир херечизи. Маңаа чаңгыс чижектен киирип көрейн. Чогаалдың 9-ку “Куда” деп эгезинде Элдиккей биле Оюу өг-бүле тудуп, алдан-маадырларның турлаа болган Кара-Дагга куда-доюн дүжүрүп турда, Комбулдай мындыг йөрээл салган:

Комбулдайым дөзер эвес,
Хоочун шаавыс чаңы-биле
Кадак шып каан аяк сүттү
Карамче бо сунуп алган,
Аас-кежик, буян йөрээп,
Алганганы аажок чараш:

Чаа өгленгеннерге аас йөрээли:

Дөрге хонар өглүг болзун!
Дөшке чалаар малдыг болзун!
Алынгы эдээн
Ажы-төлү саза бассын!
Артыкы эдээн
Анай-хенче саза бассын!

Торга ышкаш каас болзун!
Торлаа ышкаш өнер болзун!
Хая дег эттиг болзун!
Хараган дег малдыг болзун!

Шары кежи көгээрлиг болзун!
Чал хадың бышкылыг болзун!
Дай аът угбас болзун!
Тар эжикке сыңмас болзун!

Эдилээни мөңгүн болзун!
Эзертээни чыраа болзун!
Баштаңгызы маңнык болзун!
Бастырганы саяк болзун!

Казан пашка паштанмазын!
Хая көрнүп чемненмезин!
Хымыш-биле паштанмазын!
Хыныыр-кырза чорбас болзун!

Адыыргак чорбас болзун!
Аныяан алгыртпазын!
Улуургак чорбас болзун!
Улугларын улчутпазын!

Чогун бар дивезин!
Барын чок дивезин!
Бай мен дээш байыыргавазын!
Бак сагыш сагынмазын!

Чаныңда эжиңге кара бодава!
Чарын эъдин чааскаан чиве!
Аштаан кижи адап келзин!
Суксаан кижи сурап келзин!
Эжиинге чыдар ыттыг болзун!
Эвээлдиг чоннуг болзун!

Үстүнде чаңгыс чижектен-не чогаалчының дыл-домаа аас-чогаалы-биле кайы хире сырый холбаалыын, тодаргай билдингирин номчукчу дораан-на эскерип каар.

1883 – 1885 чылдар Тываның төөгүзүнде уттундурбас улуг болуушкуннуң – алдан-маадырларның хосталга дээш кадыг-чидиг демиселиниң чылдары дээрзин черле утпас ужурлуг бис. Бо 2023 чылда ол кайгамчык эрес-дидим маадырларывыстың тура халыышкынының эгелээнинден бээр таптыг-ла 140 чыл ою болур. Аңаа тураскаадып улуг шүлүкчүнүң оода бо “Элдиккейниң чугаазы” деп баштайгы шүлүктээн тыва романын тускай ном кылдыр үндүрзе, кончуг-ла эки болур ийик. Черле ынчаш, тыва чогаалдың улуг делгем оруун изеп үндүрген кижилерниң бирээзи Монгуш Идам-Сүрүңнүң чогаалдарын чырыкче үндүреринге үлүг-хуузун киирип, дуза кадар буянныг, балдыр дыңзыг кижилер тыпты бээринге идегээр мен.

ИДАМ-СҮРҮҢ – УРАН-ШЕВЕР БЫЗАҢЧЫ
“Улуг аалга” турган үелеринде безин М. Идам-Сүрүң кызымак күш-ажылгыр болгаш үлегерлиг мөзү-бүдүжүн ышкынмаан. Ол аңаа ыяш-биле чазаныр уран мергежилди шиңгээдип алган. Шынында аңаа “шиңгээдип алган эвес”, а ооң бойдустан чаяалгазы, ус-шевери, бызаңчы адазын дөзээн турганы ол-дур. Ооң «алдын холу»-биле сиилбип чазаан үлгүүрлерин, аптараларын, ширээлерин, стол-сандайларын дилеп тыпкаш, эмгелеп кадагалап, музейге кезээ мөңгеде чоннуң өнчүзү кылдыр шыгжаары чугула деп М. Кенин-Лопсанның идип үндүрген саналынга каттышпас арга чок. “Салымныг кижи каяа-даа салымныг” деп домактың делегейниң ханы уткалыг кандыг-даа дылдарынга бир дөмей М.Идам-Сүрүң ышкаш кижилерниң ачызында-ла тыптып бодараан боор.

САЛЫМ-ЧОЛДУҢ КАРЫШКАКТАРЫ
Ооң кажан канчап чок болганын айытканы база тодаргай эвес. Даяныпкы дег бүзүрелдиг медээлер чок, мындыг карышкактыг чүүлдер бар: бир чамдык бижимел үндезиннерде (М.Кенин-Лопсанның, Е.Танованың) Монгуш Идам-Сүрүӊ 1970 чылдыӊ май 20-де мөчээн дээн, а өскелеринде (Чоптуң-оол оглу Чочагарның бижээни-биле) Красноярск хоорайның № 9 эдип-чазаар күш-ажылчы колониязынга чыткаш, 1970 чылдың май 27-де чок болганын айыткан.

САДЫП ТЫППАС ХОВАР ЭРТИНЕЛЕР
2021 чылдың октябрь айда Тыва Республиканың Национал ном саңының директору И.А. Эртине биске, кады ажылдап турар коллегаларымга, онзагай даалга берген чүве. Ажыл улуг, харыысалгалыг. Чүнү канчаарыл дээрге, М. Идам-Сүрүңнүң хууда архивин ончалап четчелээр, оларны компьютерге парлаар, сканерлээр. Та кым чүве ийик, бир-ле буянныг кижи ооң кадагалаттынып арткан хууда архивин эккелген хире. Ону анаа-ла кижи кайын эккээр ийик, ооң кайы хире үнелиин болгаш эртем-номга ажык-дузалыын билир кижи турган боор.

Бижик кагар машинага шала куурарып оңа берген будук-биле (шуут-ла кара эвес) парлаан, А4 хемчээлдиг, саргарып элей берген саазыннар бар. Чоокта чаа компьютерге парлап турган ак саазыннар-даа бар. Ол болза чогаалчының “Шүлүктер”, “Төрээн черимге” деп номнарын чара парлааны болду. Ында кирген ажылдар биле кады С. Пюрбюнуң “Төрээн черим” деп баштайгы номун база чара парлап каан.
Амы-хуумда сонуургааным чүве – чогаалчының бодунуң холунуң үжүү-биле бижиттинген, көктеп даарап тургаш кылган көксүмээр карттыг кыдырааш. Ооң хемчээли өөреникчи кыдырааштан арай улуг, А4 формат хире бар, чүгле арай чуга. Ында “Чуртталгавыс тоожулалдарындан” деп аттыг шүлүктеп бижээн элээн улуг хемчээлдиг чогаал бар. Автор ону тоожу кылдыр бижип турган деп билдим. Чогаал шуут төндүр бижиттинмээн хире болду.

ЧОДУР ДЫТТЫҢ ЧООН ДАЗЫЛЫ ДЕГ БЫЖЫГ ТУРА-СОРУК
Күштүглерге эрге-дужаалзырактар ынак эвес дижир болгай, чүге дизе оларны удуртуп баштаары амыр эвес. Олар бодунуң үнүн дыңнап, чүнү күзеп, чүү дээш чурттап чоруурун өскелерниң айыткалы чокка-ла кымдан артык эки билирлер. Чодур дыттың чоон дазылы дег, оларның тура-соруу тендиш дивес быжыг. Салым-чолдуң хайырлааны кандыг-даа аар-берге согугларын олар ыыт чокка ууп шыдаар, дискек караанга олура дүжүп сөгүрбес-даа, чалынмас-даа. Олар төрээн чуртунга, төрел чонунга хини тудуш ынакшылын бөрү бажы дег мөңгүнге-даа, аът-бажы дег алдынга-даа орнавас. Олар шын дээш кылаштап, арын-нүүрүн тук кылып алган бурунгаарлап чүткүп орарлар, өскелерни өөретпейн, чуртталганы сургавайн, чүгле бодунуң сеткил-сагыжынче ханылап, бодунуң эртем-билиин бедидеринче углап бар-ла чоруурлар... Шак ынчаар-ла бир катап олар кажан кезээде эглип келбес талыгырда орандыва хая көрбейн, аъттаныптарлар...

Тыва чоннуң аразындан хосталганың эң-не чоргаар ыраажызы, чуртталганың чурукчузу, арыг шын дээш чайгылыш чок демиселчи дээрге-ле Монгуш Ыдыраан оглу Идам-Сүрүң ол-дур. Тываның улустуң чогаалчызы А. Даржай мынча дээн: “...Сергей Пюрбю – Улуг тыва шүлүкчү. Тыва шүлүк чогаалының Хүнү”. Бодум хуумда бо чиге, мерген чараш сөстерге мону немеп каарын күзээр-дир мен: “А Монгуш Ыдыраан оглу Идам-Сүрүң – тыва шүлүк чогаалының Шолбаны”.

Буян ЕНДАН.

"Шын" №52, 2023 чылдың июль 15