1985 чыл. Ынчан мен чаа-ла 3-кү класска өөренип турган мен. Хөндергей ортумак школазынга чогаалчы дарга-биле ужуражылга болур, аңаа белеткенир бис дээш, мени болгаш менден улуг 5-6 хире өөреникчини шилип алгаш, шүлүктер доктааттырып каан. Өөрени шаап алган мен, каш-даа катап белеткенген бис – чаңгыс-даа тура дүшпээн мен. Пионервожатый башкывыс мактап-мактап, улуг школаже бисти эдертип алгаш чорупкан. Школаның фойезин долдур чалаткан улуг аалчылар, башкылар, улуг класс өөреникчилери олурупкан. Ханада «Василий Бора-Хөөевич Монгуш 50 харлаан» деп бижиктиг плакат болгаш фото-чуруктар чыпшырган хана солун азып каан.
«Хөндергей ортумак школазының Сат Бүрзекей аттыг пионерлер дружиназының кежигүннери байыр чедирер-дир» – деп чарлаптарга, ак хөйлеңнер, фартуктарлыг, кызыл галстуктарлыг оолдар, уруглар шүлүк чугаалаар ээлчег аайы-биле чыскаалдыр үнүп келдивис. Мээң шүлүүмде ак баштыг ашак кижи дугайында чугаалап турар болгай. А бо келген даргалар аразында чаңгыс-даа ак баштыг кижи чок. Мырыңай девидеп, сүрээдеп эгелээн мен, чогум кымның дугайында шүлүктээр кижи боор мен деп-ле, аалчыларны эргий көрүп турумда, мурнумда улус шупту дазырадыр шүлүктеп каапкан – мээң ээлчээм келген. Эгеледим-не: «Баштың дүгү агара-даа берген болза...» Чиге мурнумда олурар дыдыраш хилиң кара баштыг кара костюмнуг дарга бажын бурунгаар согаш кылыпкаш, хидиңейнип-ле эгеледи. Хамык кижи чир шоң дүшкен. Ол-ла-дыр – одуруглар уттундурган. Демги дарга бажын суйбааш, менче көрүп, ажырбас, анаа-анаа, улаштыр чугаала дээнзиг имней каапты. Башкывыс уттупкан одуруумну кыдыывыста бүдүү сымыранып тур: баштак чаңын, оюн-каткы каап көрбээн... Дөрт борбак одуруглуг чаңгыс строфа шүлүктү арай деп дооскан мен, арны-бажым, кулактарым чүгле изиңнээр. Чогум та кым чогаадып каан одуруглар ыйнаан, меңээ өөренири база черле чиктиг, каңдай, сөстер эпчок бооп турган деп сөөлүнде өзүп келгеш, шүлүктү сайгарып турар апаргаш, эскерип каан мен.
Баштың дүгү агара-даа берген болза,
Баштак чаңын, оюн-каткы каап көрбээн,
Ааскыр-сөскүр, чандыр көрбес,
Аттыг баштак Бора-Хөөевич – деп одуруглар чүве, ам-даа сактыр мен. Ол үеде 50 харлыг дээрге-ле ак баштыг кырган кижи болур деп билиишкин турган чүве ирги бе? А мен ынчан бичии кижи көөрүмге, хилиң кара дыдыраш баштыг аныяк дарга кижи болчук. Чогаалчы деп, ылаңгыя сатирик-юморист деп, чаш кижи каяа билир ийик мен.
Ооң соонда бажыңга авамның садып эккээр номнарының автору ынчан көргеним дарга ол деп билип, аажок сонуургап, харамдыгып номчуур апарган мен. Эң баштай биске «Бодун мактаар болбас тенек» деп кылын көк даштыг ном, ооң соонда «Кадай кыстың чаңы чараш» деп сарыг-кызыл даштыг ном көстүп келген чүве. Чоорту үениң аайы-биле өңнүг чараш номнарын бодум садып эгелээн мен. Номчуштуг, сонуурганчыг болганы-биле, канчаар-даа чажырып турда, Василий Монгуштуң номнары бажыңга черле чытпас чүве: бир-ле кижи ачылаар, харын-даа оорлап аппаар.
Тыва литератураның сатира-юмор жанрын сайзырадып, чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын назынында аңаа тураскаадып каан өндүр чогаалчы – ТР-ниң улустуң чогаалчызы Василий Бора-Хөөевич Монгуш 90 харлап турар. Ооң арттырып каан өнчүзү мөңге дириг. Боду чок-даа болза, тыва чечен чогаалдың, тыва журналистиканың төөгүзүнде балалбас исти арттырып кааны билдингир. Ынчангаш номчукчуларга юбиляр чогаалчының элээн каш чогаалын таныштырар-дыр бис.
/ Надежда КУУЛАР.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18