Тываларның аразында «тыва шак» деп чугаа тыптып келген. Бо чугаа куда-дойларның чалалгаларда айыттынган үе-шагында эгелевезиниң дугайында. Айыткан шагында болбас, ыяап-ла бир-ийи шак, харын-даа үш-дөрт шак озалдап болуп турар. Ынчангаш тодараткан шак сагывас, бо чаңчыгып калган багай чурумувус «тыва шак» деп атка четкен.
Бир талазында, шаанда тыва чон көшкүн амыдыралдыг, тарамык чурттап чораан болгаш, далажыр чүве чок, маажым, таваар аажы-чаңныг чорааннар. Ам үе өскерилзе-даа, тываларның аажызы «тыва шакта» илереп турар чадавас. Ийи талазында, ол аажы бистиң амгы үевиске таарышпас, багай салдарлыг апарган.
Шупту чүвени тодараткан хуусаазында, ол шагында кылырын сагывайн турар бис. Чижээ, куда-дой, шайлалгалар айыткан шагындан бир-ийи шак озалдап болгулаар. Ол дээрге өске кижилерни, боттарывысты-даа хүндүлевес, харыысалга чок, бүдүүлүк, культура чогувус-тур. Кижилерниң үези алдындан-даа артык үнелиг деп чүүлдү медереп билир ужурлуг бис.
Чарлап каан шагында болбаан куда өгленип турар ажы-төлүвүстүң амыдыралынга та кандыг салдарлыг болур чүве? Куданың эртер үезин, шагын чарлаптарга, Үстүү делегейге база билдине бээр, эки ачы-буянны сөңнээр дээш, белеткеп эгелей бээр. Кажан куда шагында болбайн баарга, кайгамчык эки чүүлдер элезин ышкаш катаптаттынмас кылдыр төктүп чиде бээр. Кижилерниң чер кырында амыдыралы анаа-ла туугай, бот-тускайлаң болбас, ол Үстүү делегей-биле тудуш харылзаалыг, шупту чүве ында билдинип турар. Ынчангаш чүнү-даа шагында эгелээринге чаңчыгар херек. Тыва чон “тыва шак” аарыындан аарый берген, ону экиртип, эдер херек.
Ынчангаш кижи бүрүзү боданып, шупту чүвени ол чарлаан шагында эгелээрин кызыдып, аңаа чаңчыгып өөрениилиңер. Кижилерниң алдын үезин чип, хора чедирип, боттарывыска багай үүле албаалыңар. Кайгамчык эки аргаларны элезин ышкаш чидирбээлиңер.
Шыдыраа ОНДАР.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18