Амгы үеде тыва мөгелерниң сумо хүрешке чедиишкиннери чайынналчак. Барык деңзи бүрүзүнге тыва суможулар тергиидеп турар. Ат-сураглыг улуг мөгелер безин тыва спортчулар-биле ачыр-дачыр тутчурундан чалданыр апарган. Мөгелеривис Сайын-Белек Түлүштүң, Айдың Моңгуштуң, бистиң аравыста ам чок сураглыг мөгевис Валерий Араптанның уйнуу, сумо делегейинде ат-сураа алгаан Амыр-Санаа Давааның (спортчу шолазы – Роуга) ады аастан дүшпестээн. Россияның сумо талазы-биле чыынды командазының кежигүннериниң хөй нуруузу тывалар.
Маңаа байдал шагда-ла шак мындыг чогумчалыг турган бе азы кандыг турганыл? Сумонуң бистиң республикавыска сайзыралының эгезинге кымнар турганыл? Бо айтырыгларга харыы дилээри-биле Тываның баштайгы Президентизи Шериг-оол Ооржактың чагыргазының үезинде Тыва Республиканың Чазак Даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы турган Биче-оол Сундуевич Шыырап-биле чугаалаштым.
– Сумо хүрештиң дугайында баштайгы чугаа сураглыг мөге Иван Хураганның директорлап турганы Иван Ярыгин аттыг спорт комплекизиниң бустаныр черинге – сауназынга болган деп дыңнаан мен. Ол, шынап-ла, ындыг бе, Биче-оол Сундуевич?
– Ол дээрге 1995 чылдың кыжынында бир дыштаныр хүнде чүве. Ынчан бистиң командавыс ТР-ниң Дээди Хуралының, Президент администрациязының, хоорай чагыргазының, яамылар, күркомитеттерниң командаларының аразынга чаңчыл болган хол бөмбүүнүң маргылдаазынга тиилелгениң Кубогун үш удаа чаалап алган. Ооң ужун Президент биле мени саунаже чалаан, аңаа иелээ бустанып каап, шайлап олурган бис. Чугаавыстың кол уг-шии тыва спорттуң сайзыралы, келир үези, спорттуң кандыг хевирлеринге тыва оолдар, кыстар делегей ареназынче, харын-даа Олимпий деңнелинче үнүп болурул дээн айтырыглар дугайында болган чүве. Ол кышкы дыштаныр хүнде хол бөмбүүнге Президентиниң Кубогун тургузарын саналдадым, дарга ону дендии деткиди.
Ол үениң даргалары спорт дээнде тынын садар улус-ла болгай, оларның аразындан ишти шөртегер кижи-даа тывылбас, шуптузу сывыра соп каан сывырындак дег шилгедек дурт-сынныг. Чаңгыс-даа артык чаг мага-бодунда чок.
Бо чылдың июль 24-те 81 харлаар Ш.Д. Ооржак бодунуң үезинде хол бөмбүүнге Барыын-Хемчиктиң чыынды командазының капитаны, республиканың каш дакпыр чемпиону чораан. Мооң ужун-на боор, Шериг-оол Ооржак дарганың үезинде чылдың-на хол бөмбүүнге Президент кубогун эрттирип, тиилекчи болган команданың кежигүннерин 1 муң доллар-биле шаңнап, оларның тренеринге чиик машинаның дүлгүүрүн тыпсып турду.
– Республиканың спортунга деткимче акша-көпеек чок 1990 чылдарда безин шору турган ышкажыл? Тыва Республиканың Чазааның Даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы кижи болганыңарда, ол бүгү силерниң мойнуңарга-ла кээп дүштү-ле ыйнаан...
— Ажыы-биле чугаалаарга, Ш.Д. Ооржак Тываның Президентизинге соңгутканының соонда республиканың спорту дыка сайзыралды алган, Наадымнарның, май байырлалдарының, Республика хүнүнүң хүрештерин бедик деңнелге эрттирип, ону спорт даргалары-биле дорт удуртуп, башкарып турдум. Кикбоксингиге баштайгы тыва делегей чемпиону Аяс Соян чогум-на ол үелерде көстүп келген чүве. Мээң студент өңнүктерим, алдарлыг мөгелер Миндиашвили, Ярыгин суглар-биле ужуражып тургаш, Сергей Ынаажыкович-биле кады салым-чаяанныг мөгевис Чечен-оол Монгуштуң Атланта–96 Олимпиадага киржирин чедип алдывыс ийин. Бурят, якут эштеривис чүгле байыр чедиреринге өй болдулар.
Ол үеде тыва хүрештен аңгыда, хөл бөмбүү, бокс, кикбоксинг, ча адарының спорту улуг нептерелди, деткимчени Тывага алган турган. Бо хевирлерге ат-сывы хөйге билдингир апарган спортчуларывыс база эвээш эвес турган. Бир чамдык кижилер “Акша-төгерик талазы-биле берге үеде спортчулар шаңнап алган” деп, чемелеп-даа турду-ла. Мында шынның эскиттери база бар. Ынчалза-даа шилип алган угланыышкынывыс шын болган, үндүрген күжүвүс, деривис хилис барбаан.
Чогум-на аңаа (Ярыгин аттыг спорт комплекизинге) өске спортчу айтырыглар-биле чергелештир сумо дугайында баштайгы сайгарылгалыг чугаа болган. Ону Шериг-оол Дизижикович боду чугаалап үндүрүп келген кижи. Сумонуң дүрүмнериниң тыва хүрешке чоокшулап турарын, кедизинде барып бо хүреш Олимпий оюннарының бир хевири болуп болурун, аңаа тыва мөгелеривистиң аразындан эң-не шилиндектерин белеткээриниң дугайында улуг чугааны кылдывыс. Ол бүгүнүң түңнелдерин амгы амыдыралывыс көргүзүп тур.
Бодум хуумда бокска «Үш найысылалдың Кубогу» деп маргылдааны эрттирерин саналдааш, ону чогуттум.
– Сумо-даа, национал тыва хүреш-даа алызындан алырга, төрелдешкек хүрештер болгай ...
– Сумонуң дүрүмнерин, аргаларын ылап билип алыры-биле Японияже кижилерни сургакчыладыры чугула апарган. Ону ТР-ниң Спорт талазы-биле күрүне комитединиң ынчаардагы даргазы Сергей Ынаажыкович Ооржак харыылап турган, тодазы-биле ол бо айтырыгга харыылап болур. Азы Иван Хураган ону эки билир, Япониядан мөгелер чалап эккеп турган кижи ол-ла болгай.
Ынчан тыва хүрешке Аяс Моңгуштуң ады диңмиреп турган. Арга-дуржулга солчуушкунунуң соонда, шынап-ла, удаваанда сумога-даа, самбога-даа бо мөгевис баштадыр спортчуларның ады делегей ареназынга чаңгыланып үндү. Аяс самбога Азий диптиң чемпиону болду. Шын шилилгеге доктааганывысты ол бүгү херечилеп турар.
Япон сумога хамаарыштыр алыр чүве болза, аңаа байдал дең-дески чогумчалыг турбаан. Бир кезек үеде Японияның бодунга безин аңаа сонуургал сулараш дээн турган. Самбо хүрешке делегей чемпиону моол мөге (сөөлүнде Моолдуң президентизи апаар Халтмаагийн Баттулга болду-ла бе) Японияга чеде бергеш, тыва, моол хүрештерниң аргаларын сумонуң дүрүмүнче киирдирген соонда, сумо дагын катап көрүштүг апарып, улам сайзыраан. Ам безин сумонуң дээди чадазында ийи моол мөге чаларап олурар болгай. Үе эртерге, аңаа тыва мөгелер олуруптарынга бүзүрел улуг.
– Бир эвес сумо Олимпий оюннарының бир хевири апарза, тыва чон чемпионнуг апаар барымдаа бар бе?
– Бар болбайн канчаар, хостуг хүрешке Олимпий оюннарының хүлер медалының эдилекчизи Артас Санаа ооң дириг үлегер-чижээ. Бүзүрээр, идегээр апаар. Сумога тыва мөгелерден коргуп турар байдал сөөлгү үеде билдинип турар апарган. Бистиң мөгелеривистиң белеткелиниң деңнели ол хире бедээн-дир. Сумо Олимпий оюннарының хевири болзун дээш Россия база кызыдар болза эки. Ынчап келирге, келир үениң тыва Олимпий чемпионнарын сумо, кикбоксинг, бокс, дзюдо хевирлерге манап болур. Ылаңгыя кыс уругларны уттуп болбас херек, моол, япон кыстарның сүртенчиин, кыдат хол бөмбүкчү кыстарның онзазын! Тыва уруглар олардан чыдып калбас-тыр ийин, чүгле белеткээр күзел херек, ындыг тренер кажан төрүттүнүп кээр ирги деп эчис күзел-ле бо.
Бо бүгү-биле чергелештир тыва спорттуң төөгүзүнге, ооң сайзыралынга салдар чедирген кижилерни уттуп болбас ужурлуг бис. Ооң тывызыктары, чажыттары-ла хөй. Сумога хамаарышкан азарганчыг чажытты, бичии-даа бол ажыдарын кызыттым! Чүү болганын боттарыңар-ла болгаап көрүңер.
Июль 24-те Тываның баштайгы Президентизи Ш.Д. Ооржак 81 харлаар, а тыва спортка дорт киржилгелиг Ш.Д. Ооржакка төрүттүнген хүнү-биле байыр чедирдим.
Артур ХЕРТЕК.
