Сарлык-деге мыяа – сарлык-деге – күске төрелдиг дириг амытан. Ол хая-чугу чиир, ынчангаш ооң өдээн бертик-межел экиртиринге ажыглап чораан.
Сыын мыйызы – ону алды, сес айларда белеткээр. Кижиниң мага-боду сулараанда, күш-шыдал киирер күштүг эм.
Теве-кудуруу – тайганың хем уннарында хаялардан үнер, теннелчек үнүш. Хандызын кижиниң мага-боду ниитизи-биле сулараанда ижер.
Тооргу хини – тооргу – чиңге аңның бир хевири. Хинниң хандызын челбингеш, аараан, эъди изээн кижилер өйлеп ижип чораан.
Тос-аржаан – артыш, шаанак, үвээн, агы, каңгы, чойган, шеңне, черлик-шай, кара-ай оларның баш санындан бичиилеп холуп кылган домнанырынга болгаш айдызанырынга хереглээр аржаан.
Улар эъди – улар – даг кужу, ооң эъдин балыг, өртең болгаш бертик экиртиринге ажыглаар.
Улуг-оът – тайга үнүжү, хем иштиниң мээстелчек деспек кырынга үнер оът дазылы. Чүрек болгаш хан-дамыр аарыгларынга дузалаар эм шынарлыг.
Ус-кушкаш уязы – агымныг салдам кырынче ээккен, шимчеп турар тал будуунга астына берген турар уя. Ону чөөктелчек бүдүмелдерден аргаан. Адаандан кирер аастыг. Өртеңге болгаш дом кылдыр база ажыглап чораан.
Хая-чугу – чедери берге кадыр чалымнарда хая тиинден сыстып үнгеш, када берген хаяның чулуу. Ону соокка алзып, челбингенде болгаш бертикке ажыглаар. Эң-не дээштиг кара эм.
Хүлбүс оъду, сыын-оъду – хүлбүс биле сыынның киргин үезинде чиир оът аймаа. Ол эзим иштинде бүдүү ойлар аксынга боттары-биле дөмей оът-сиген аразынга үнер. Кижиниң мага-бодунга күш-шыдал киирер шынарлыг.
Черлик-шай – өзенниң хүннээрек талазында мээстелчек черден үнер сиген аймаа. Ооң эки хайындырган хандызын челбинип доңгаш, аараан кижи изии-биле аартаар.
Чойган чөвүрээзи – чойган – тайганың өзеннер кыйыынга болгаш аксынга колдадыр үнер, ине бүрүлүг ыяш. Ооң чөвүрээзиниң хандызын ижин-баар аарыгларын эмнээринге ажыглаар.
Чуңма-ханы – чуңма чалым-кашпалдарга өзер, өшкү төрелдиг аң аймаа. Ооң ханы эът изиин чавызадыр, ону улаануттаан уругларга ижиртип, ажыглап чараан.
Шеңне дазылы – тайга үнүжү. Ыяштар аразында шык черден үнер. Ооң дазылының хандызын чөдүл болгаш ижин аарыгларын эмнээринге таарыштыр ажыглап чораан.
Шивит дажы – кызыл өңнүг азарганчыг кезектерден каттыжып бүткен даг дажы. Уругларның аксы кемдээнде, эм кылдыр ажыглап чораан.
Ыт-кады – шынааның хүннээректиг судактар унунга болгаш мээстерниң бедигээштерниң мээстелчек талазынга үнер, тенниг чадаң ыяш. Ооң хандызы хаартынчак чөдүлдү чымчадыр шынарлыг.
Элеп чук – дыттың чарылган черинден сыстып, дамдылап турар чулук. Ижин аарыгларын эмнээринге ажыглап чораан.
К.-С. Бойбу, “Төрээн дыл ниитилелиниң кежигүнү” деп чүүлден алган.
“Шын” №96 2024 чылдың декабрь 14