«Чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлели» деп национал төлевилел ёзугаар Шагаан-Арыг хоорайның Бай-Даг дааның эдээнде «Азия төвүнүң көшкүн чоннарының парыгы» деп бир тускайлаң, улуг хемчээлдиг тудуг ажылы доостурунуң кырында келген.
Тус черниң чагыргазының дыңнатканы-биле культура объектизиниң тудуу адакталып турар. «Парк боду өглер девискээри, янзы-бүрү хемчеглер эрттирер шөл, уруглар шөлү, спортчу шөл, амфитеатр, өгленишкен аныяктарның болгаш хөй талалыг хемчеглерниң зоналары дээш элээн хөй кезектерден тургустунар» — деп, чагырганың тускай мергежилдиглери дыңнадып турар.
Парктың ады ооң девискээринге көшкүн чоннарның кол оран-савазы – өглер көскү черни ээлээр дээрзин хүлээндирип турар болганда, шынап-ла, ында кончуг чараш, тоолдарда дег “тос аът долганып четпес докулчак ак өргээ” турупкан. Ону тудуп, кылып турар хууда сайгарлыкчы, Тываның улустуң ус-шевери Алдар Тамдын-биле ужуражып, ажыл- агыйы кайы хире шуудап турарын сонуургаан бис.
— Тывада эң улуг хемчээлдиг өг деп турары шын бе, Алдар Константинович?
– Бир эвес “Алдын-Булакта” ресторан кылдыр дерээн өгнүң диаметри 15 метр 70 сантиметр болза, бо өгнүң диаметри 16 метр 50 сантиметр болуп турар. Ынчап кээрге, эң улуг өг деп санадып турары чөп боор. Ханалап санаар болза, 16 ханалыг өг. Долгандырыы – 54 метр, эктиниң бедии – 2 метр 80 сантиметр, хараачаның бедии – 5 метр, хараачаның кырында бөргүнге чедир санаар болза, 6 метр 70 сантиметр болуп турар.
– Бо төлевилел ёзугаар беш өг турары көрдүнген болгай. Оларның шуптузун кылыр силер бе?
— Төлевилелдиң эгезинден тура тургузукчулары беш өг турар деп санап каан. Красноярскыда фирма-биле катай беш дугаар өгнүң кандыг болурунга хамаарыштыр санаашкыннарны чоруткан бис. Эвээш эвес ажылды баш бурунгаар кылганывыс түңнелинде, беш өгнүң дөртүн регионнуң азы тус черниң муниципалитеди боду харыылаар болган. Ынчангаш дөрт өгнү бо кожууннуң сайгарлыкчылары боттарының акшазы-биле кылыр: бир өгге ресторан турар, аалчылар чурттаар ийи өгнү болгаш суй белек садыы турар кылдыр бир өгнү кылыр. Ынчап кээрге, беш дугаар кол өгнү федералдыг акшаландырыышкын-биле тудуп үндүргенивис бо.
– Эң улуг өгнү кылырынга чеже материал хереглеттингенил?
– Мында таваандан тура шынарлыг материалдарны ажыглап тургаш, изиг-соок суглуг, 2 арыгланыр өрээл, 2 чунар өрээлдерлиг, кыштың соогунда — чылыг, чайның изиинде сериин болур кылдыр тудуп үндүрген. Ооң иштинге ырак-чооктан келген аалчыларга дыштаныр өрээл, офис, кофейня азы шайлаар өрээл база турар кылдыр планнаан. Шалазын электри дузазы-биле чылыдып ап турар кылдыр кылган. Өгнүң ыяжын хады-биле кылган бис. Кургадып каан 30 куб ыяшты садып алгаш, кылып эгелээривиске, оон бокталып үнгени база дыка хөй болду. Чүгле өгнүң ооргазынче 8 тонна ыяш үнген.
– Өгнүң шывыглары база бир тускай деп чугаалап турар-дыр. Сонуургадып көөр силер бе?
– Ийе, шын чүве. Чеди каът шывыглыг өг-дүр. Шывыгларның чамдыызын Моолдан садып алган бис, чамдыызын Москвадан тускай чагыг ёзугаар алган бис. Мында ырак-чооктан Тываны сонуургап кээр аян-чорукчуларга таарыштыр, экологтуг арыг, кадыкка хора чедирбес материалдарны колдадыр ажыглаан. Чүге дээрге чамдык улус кидиске аллергиялыг-даа боор. Ынчангаш амгы үениң чылыглаар материалдарын, чижээ, тудугга ажыглаар холофайберни мында киирген. Ол материалды идик-хепте, чижээ, кышкы үеде хаактаарда кедер курткалар иштинде даарап каан боор. Шак ындыг материалды бис бо өгде ийи каът кылдыр салган бис. Бир дугаар шывыы – өл-шык, чаъс эрттирбес шывыг, ооң кырындан ийи каът холофайбер, үш дугаар шывыг – кылагар, термос иштинге ажыглаар ышкаш материал, ооң кырындан эң-не дээре шынарлыг брезент-биле шып каан өг-дүр.
Өгнүң иштинде ыяштарын будуурда, база-ла кадыкка хора чок будукту, лакты ажыглаан бис. Кылганнай шынарлыг болзун, үр үеде өг ажыглаттынзын дээш бүгү аргаларны ажыглап кылып турар бис. Улуг болганындан ажылы база хөй болуп турар. Бо айда доозар ужурлуг бис – деп, Алдар Константинович тайылбырлап берди.
“Азия төвүнүң көшкүн чоннарының парыгында” өглер девискээринден аңгыда, янзы-бүрү өске хемчеглер эрттирер шөл, уруглар ойнаар шөл, спортчу шөл, амфитеатр, өгленишкен аныяктарның болгаш хөй талалыг хемчеглерниң зоналарында ажыл колдуунда доозулган. Ол бүгү ажылды кылып турар хүлээникчи организация “Каменщик” КХН-ге дузаламчы хүлээникчи организация кылдыр хууда сайгарлыкчы Айдыс Серээниң бригадазы кылып турар.
– Ажыл-агыйывыс график ёзугаар барык дооступ турар. Бо парктың өглерден аңгы тудуунда шупту 25 кижи хаара туттунган. Акша-шалың төлевири үе-шаанда чоруп турар. Тудуг материалдары чедер. Тудугну дүрген дооскаш, хүлээдир дээш ажылдакчылар шупту шудургу ажылдап турар – деп, сайгарлыкчы Айдыс Альбертович чугаалады.
Бүгү-россия чергелиг 2022 чылда болган VI “Эң дээре чурттаар оран-сава болгаш хоорай хүрээлели» деп федералдыг мөөрейниң тиилекчизи “Азия төвүнүң көшкүн чоннарының парыгы” деп төлевилелдиң боттанылгазы дооступ турар. Төлевилелдиң автору Улуг-Хем кожууннуң кол архитектору Карина Комбуй. Ниити акшаландырыышкыны 72 сая рубль дээрзин сагындырып каалы.
Улуг-Хем кожууннуң болгаш Шагаан-Арыг хоорайның юбилейлиг чылында төөгүлүг болуушкун – “Азия төвүнүң көшкүн чоннарының парыгының” ажыдыышкынын хөй чон четтикпейн манап турар. Парктың ниити тудуу бо чылдың октябрь ортан үезинде доостур дээрзин Шагаан-Арыг хоорайның чагырыкчызы Леонид Домур-оол чугаалаан.
Карина МОНГУШ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №73 2023 чылдың сентябрь 27