«АРГА-АРЫГНЫ КАМГАЛАП АРТТЫРААЛЫ» БҮГҮ-РОССИЙЖИ АКЦИЯ
Россия Федерациязының Президентизи Владимир Путинниң бот-идепкейи-биле боттандырып турар «Арга-арыгны камгалап арттыраалы» Бүгү-российжи акция “Экологтуг чаагай байдал” национал төлевилелдиң бир кол кезээ. «Арга-арыгны камгалап арттыраалы» акция үезинде Россияның бүгү девискээринге ыяштарның 70 сая өзүмнерин олуртур. Тывага ниитизи-биле 2,5 сая хире санныг ыяштар өзүмнерин «Арга-арыгны камгалап арттыраалы» деп Бүгү-российжи акцияның үезинде олуртур. Акцияның кол сорулгазы — чурттуң арга-арыгларынга чурттакчы чоннуң камныг хамаарылгазын шыңгыырадыры, хөй-ниитиниң кичээнгейин агаар-бойдуска кам-хайыралыг болурунче хаара тудары, сөөлгү чылдарда Россияның девискээрлеринге болган улуг хемчээлдиг өрттерниң уржуунда өрттенген арга-арыгларга ыяштарны болгаш өске-даа үнүш аймааның катап үнеринге таарымчалыг байдалды тургузары.
«Арга-арыгны камгалап арттыраалы» Бүгү-российжи акцияның алдыгы сезону Тывага 2025 чылдың август айда эгелээн. Акцияның алдыгы сезонунуң үезинде республиканың арга-арыгларының девискээринге 20 хемчегни ап чорударын планнаан. Оларның аразында эң-не чугула хемчег – ыяштар өзүмнерин олуртуру. Өрттенген арга-арыглар девискээринге ыяштар өзүмнерин олуртурунга арга-арыг ажыл-агыйларының болгаш өске-даа организацияларның ажылдакчылары, “Экосистема” шимчээшкининиң волонтёрлары, Тываның арга-арыгларының байдалы эки болзун деп сагыш човаар кижилер киржип турар.
Эң ылаңгыя өрттер соонда арга-арыгларның ыяш курлавырын катап тургузары чугула апарган 1012,3 га черге 2685,63 муң ыяштар өзүмнерин олуртур. Ол ажыл амгы үеде чоруп турар. Таңды кожуунда арга-ыяш ажыл-агыйының ажылдакчылары 14,4 га черге хадының 57600 өзүмүн олуртур. Хадының өзүмнерин Красноярск крайның Ермаковск районда ыяш өзүмнери өстүрүп турар тускай ажыл-агыйдан эккелген. Республиканың Арга-арыг болгаш бойдус курлавырын ажыглаар яамының, Арга-арыг ажыл-агыйының тускай албан чери ыяштар өзүмнерин олуртурунга киржип турар. Тыва Республиканың Иштики херектер яамызының ажылдакчылары база ыяштар өзүмнерин олуртурунга киржир күзелин илереткеннер.
Таңды кожууннуң Балгазын арга-ыяш ажыл-агыйының баазазынга Балгазын ортумак школазында Школачы лесничество өөреникчилерниң болгаш башкыларның бот-идепкейи-биле совет үеде-ле тургустунган. Агаар-бойдусту, арга-арыгны камгалаар талазы-биле ажылдарга Школачы лесничествонуң кежигүннери кончуг идепкейлиг киржип турганнар. Ооң ажылы сандараашкын үезинде түр када соксаан, а 2011 чылда Школачы лесничество катап тургустунган. Бо Школачы лесничествонуң кежигүннериниң аразындан оолдар, уруглар арга-ыяш талазы-биле дээди өөредилге черлеринче өөренип киргеш, бедик мергежилдиг профессионал арга-ыяш ажылдакчылары кылдыр эртем-билигни чедип ап, Тываның агаар-бойдузун, арга-арыын камгалаарынга улуг үлүг-хуузун киирип чоруурун демдеглээри чугула. Школачы лесничествонуң амгы үеде ады “Сосновый бор”. Тывадан дашкаар чыыштарга, семинарларга, көрүлделерге “Сосновый борнуң” кежигүннери киржип, арга-арыгны камгалаар, ооң экологтуг байдалын экижидер талазы-биле боттарының билиг-мергежилин көргүзүп турганнар. Чоокта чаа, август айның 19–20 хүннеринде, Красноярск крайда Аныяктарның «Бирюса» деп инициативтиг шимчээшкинниң организастааны Сибирь федералдыг округта школачы арга-арыг ажыл-агыйларының чыыжынга киришкеш келгеннер.
«Арга-арыгны камгалап арттыраалы» Бүгү-российжи акцияга Балгазында Школачы лесничествонуң кежигүннери өөреникчилер идепкейлиг киржип турар. Сентябрь 16-ның хүнүнде ыяштар өзүмнери олуртурунга киржип, Балгазында арга-ыяш ажыл-агыйларының ажылдакчылары-биле кады ажылдааннар.
Балгазында арга-ыяш ажыл-агыйының ажылдакчылары-биле кады Школачы лесничествонуң кежигүннери болгаш оларның өөреникчи эштери “Енисейни кадагала” деп республика чергелиг экологтуг акцияга киржип, Балгазынның чоогу-биле агып бадып чыдар Сой хемниң эриктерин сентябрь айның 18-тиң хүнүнде боктан аштаан. Балгазынның Школачы лесничествозунуң кежигүннери ышкаш оолдар, уруглар Тывада барда, бистиң төрээн черивистиң арга-арыының экологтуг байдалы кажан-даа баксыравас боору чугаажок.
Тыва Республиканың арга-ыяш ажыл-агыйының ажылдакчылары арга-арыгны өрттерден, агаар-бойдустуң айыылдыг болуушкуннарындан камгалаарындан аңгыда, ооң бодунуң бойдустан курлавырын камгалаар, сайзырадыр талазы-биле эртем-шинчилел болгаш өске-даа ажылдарны база чорудуп турар. ТР-ниң Арга-арыг яамызының болгаш Таңды кожууннуң арга-ыяш ажыл-агыйының специалистери Хову-Аксы лесничествозунуң участогунга эң эки шынарлыг дыттарны демдеглээр ажылды чорутканнар. Ол ыяштар дорт дуртуг, чоогунда ыяштардан бедии болгаш чоону-биле ылгалып турар боор. Арга-арыгның ол участогунга ындыг шынарлыг 100 ыяшты демдеглээн. Черден 1,5 метр бедик черге ыяштың чөвүрээзинге дооразы 10–15 сантиметр хире дилиндекти балалбас будук-биле будуурун, дилиндекке эң эки шынарлыг ыяштың дугайында сан-чурагайлыг медээни бижиирин эртем ёзугаар “ыяшты аттестаттааны” дээр. Тулган шынарлыг ыяшты демдеглээрде, ак дилиндектиң адаанга кызыл дилиндекти шыяр. Ындыг демдектиг ыяштарны үрегдеп, кезип болбас. Ол ыяштарның чочагайларындан үрезиннерни ажаап алгаш, ыяштар өзүмнерин тарып өстүрүп турар.
Россияның Президентизи Владимир Путинниң бот-идепкейи-биле боттандырып турар «Арга-арыгны камгалап арттыраалы» Бүгү-российжи акцияга Тываның чурттакчы бүрүзү идепкейлиг киржир болза, төрээн чуртувустуң агаар-бойдузу улам арыг болур.
Сентябрь 27-ниң аяс-кааң хүнүнде Кызыл хоорайның адвокаттар коллегиязының активчи кежигүннери, Тыва Республиканың Адвокаттар палатазының президентизи Мөңге Шолбанга баштаткаш, Таңды кожууннуң лесничествозунуң девискээринге ыяштар өзүмнерин олуртканнар. Олар 3 га черге 12 муң хады өзүмнерин олуртуп, төрээн Тывавыстың арга-арыы өзүп көвүдеп үнеринге улуг үлүүн кииргеннер.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №38 2025 чылдың октябрь 2
