Тывага дээди эрге-чагырга: Чазак, Улуг болгаш Биче Хуралдар

Тываның Үндезин хоойлузунда быжыглаттынган күрүне органнарының тургузуу — Төп Хораа (чазак) база бүгү кожууннарның шуулганы херек кырында арай чедимче чок чүүл болган. 1921 чылдың октябрь 3-те Бүгү-тываның тургузукчу шуулганының шиитпиринге дүүштүр тыва Чазактың баштайгы хуралын чыылдырган. Баштайгы үш яамыны болгаш “түр” чазакты тургускан.

Генерал А.С. Бакичтиң отрядтары соңгу-барыын Моолдан холгаарлап киир халдаарының айыылы улуг турда, тыва Чазакты чыылдырган. Ынчалза-даа ооң ажылы күрүне тургузуунуң баштайгы өзүмнерин тарыырынче, тургустунуп келген дайын-чаа айыылын ойтур шаварынче угланган тургузукчу хөөнге эрткен деп адаары берге.

Чазактың идегелдиг тургузуу чүгле чартык чыл эрткенде шал-бул көстүп эгелээн. 1922 чылдың февральда ТАР-га Сайыттар Чөвүлели болгаш баштайгы дөрт яамы: даштыкы база иштики херектерниң, шүүгүнүң база шеригниң, ол-ла чылдың төнчүзүнде Саң яамызы тургустунган. Төөгү документилеринде ол чаарттынган чазакты “түр үениң” деп адап турар, чүге дизе ол эрге-чагырганың дээди төлээлекчи органының бадылаашкынын эртпээн.

Бодунуң амыдыралының баштайгы үезинде ТАР хүлээп көрдүнмээн күрүне турган, ындыг чүүл ооң күрүне тургузуунуң тудуушкунга доктар болуп турганы чугаажок.

Оон аңгыда, Улуг Хуралдың чыыжын белеткээринге база хөй үе негеттинген. Чүл дизе, аңаа төлээлерни соңгуурундан аңгыда, амгы политиканың болгаш экономиканың бирги ээлчегде чугула айтырыгларын саналдаар, хоойлу төлевилелдериниң дүрүүн хевирлеп тургузары деп турган.

Ол ышкаш эрге-чагырганың чаа органының бүрүн эргелерин, ооң ажылының хүн айтырыын болгаш чыышка эң таарымчалыг үени хынамчалыг бодаары негеттинип келген. Оон аңгыда, күрүнениң баштайгы бюджедин чыскаарынче, ону Улуг Хуралга бадыладырынче далажып турган.

УЛУГ ХУРАЛ АЖЫЛДАП ЭГЕЛЭЭН

Чүгле 1923 чылдың күзүнүнде ТАР-ның чазаа эргежок чугула бүгү организастыг эрге-хоойлу ажылдарын доозуп, ТАР-ның Улуг Хуралын чыылдырар аргалыг болган.

ТАР-ның Улуг Хуралы 1923 чылдың сентябрь 20-ден октябрь 1-ге чедир болуп эрткен. Аңаа 150 делегат киришкен. Шуулганны Тываның чазааның даргазы Монгуш Буян-Бадыргы даргалап эрттирген. Байырлыг чугаазынга ол тыва күрүнениң бот-догуннаан чоруун онзалап, ССРЭ-ниң талазындан өмээржилгени, сагыш човаашкынны болгаш даштыкы Моолдуң талазындан найыралчы эвес хөөннү кичээнгейге алган. Делегаттар шуулганның даргазының мындыг байдал чоорту экижий бээр, “моол-даа, тыва-даа чазакка өске кижилер турар” чадавас дээн идегелин деткээн. Ооң соонда сайыттар отчёттуг илеткелдерин кылганнар.

Дараазында Улуг Хурал- дар – I-ден VI чедир – 1923 чылдан бээр чылдың эртип турган. Оларны кол нуруузунда ажыл-агыйдан хостуг үелерде, кажан күскү дүжүт ажаалдазы дооступ, а кыштагларже көжери эрте турда, чыылдырып турган. Чылдың ажыл-агый шуудунче Улуг Хуралдар ижигип кирген деп чугаалап болур. Кандыг-даа болуушкуннар, ооң иштинде политиктиг база, оларның чорудулгазын үспейн келген. Ооң-биле чергелештир бо эки байдал багай талалыг база болган. Шуулганның чыл санында эрттирилгези, а ынчап келирге, чазактың удаа-дараа солчулгазы болгаш Биче Хуралдың соңнай солчулгазы күрүне эргелеп-башкарылгазынга шиңгээдип алганы дуржулганы сайзырадыр база быжыглаар арганы бербейн турган. Шак ынчалдыр, хоойлужудулгада көрдүнгенин ёзугаар кадрларның ажылга ызырынмас чоруу эгелээн.

ТАР-НЫҢ ЧАЗААНЫҢ ХӨЛЕГЕЗИНДЕ

1930 чылдарда чыылдырып турган Улуг Хуралдарны хаая эрттирер апарган, оларны чыылдырарының чиге хуусаалары база тодараттынмаан. Шак ынчалдыр, VII Улуг Хурал VI Улуг Хуралдың соонда ийи чыл болгаш эрткен, VIII – VII Хуралдан 4 чыл 9 ай соонда болган, IX – VIII Улуг Хуралдың соонда үш чыл эрткенде.
Эреңгейлээр чамдык им-демдектерден: чыыштарны чыылдырарының хуусааларын сагываанындан, ажылдың үр эвес хуусаазындан, Улуг Хуралдарны ТАРН-ның шуулганнарының соонда, чүгле ооң шиитпири-биле чөпшээрээнде эрттирер апарганындан, ниитилелдиң амыдыралынга шуулганнарның ужур-дузазының дугайында кыска дыңнадыглардан – 1930 чылдарда тыва ниитилелдиң амыдыралынга Улуг Хуралдарының ат-алдары болгаш ролю кудулаан деп чугаалап болур. 1940 чылдарның эгезинде Тывага ТАРН-ның ТК-зы мурнакчы рольду ойнап эгелээн. Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында ол чуртту дайын чурумунче шилчидип, ССРЭ-ге хөй талалыг экономиктиг болгаш шериг дузаламчыны организастаан.

Ооң-биле чергелештир, бо үелерде Улуг Хуралдар онза чугула күрүне эргелерин бодунга кадагалап шыдаан. Олар Биче Хуралдың, Чазактың болгаш кожуун чагыргаларының илеткелдерин дыңнап, Конституцияны болгаш чугула хоойлуларны бадылап, Тываның чер-кызыгаарын тодарадып база ылавылап, бүгү-делегей болгаш иштики байдалга үнелелди берип, Биче Хуралдың база Чазактың кежигүннерин бадылап турган. 1920 чылдарда ышкаш Улуг Хуралдар чоннуң төлээлеринге күрүнени эргелеп-башкарарының школазы, чоннуң чагыргазының көскү илерээшкини болуп арткан. Күрүнениң болгаш чоннуң амыдыралынга Улуг Хуралдарның чугула ролюн өөренип көргеш, Тываның чону аана-ла-бир согур күүседикчилер эвес, а социал-политиктиг чорудулгаларның идепкейлиг киржикчилери турган деп чугаалап болур, оларның дыка хөйү янзы-бүрү деңнелдиң делегаттары база депутаттары.

1924 чылда Биче Хуралдың көстүп келгени-биле ТАР-ның күрүне эрге-чагыргазының системазы хевиржээн болгаш үре-түңнелдиг апарган. Чүге дизе эрге-чагырганың ындыг институдун тургусканы-биле күрүне тургузуунуң тоң чугула хереглелдери көстүп келген, Биче Хурал Чазактың хостааны черни ээлеп, Улуг Хуралдарның ажылының кезээнде эрге-чагырганың дээди күрүне органы апарып, амыдыралдың чугула хоойлуларын ажылдап кирипкен. Биче Хуралдарны шуулганның делегаттарының санындан хевирлеп тургузар болгаш, ол бодунуң ажыл-чорудулгазының дугайында шуулганның мурнунга отчёттуг. Биче Хуралдарның доктаамал ажылчын органы Президиумнар болур, олар Биче Хуралдарның сессияларының аразында долу эрге-чагырганы эдилээннер.

Чүгле 1926 чылда, кажан ТАР-ның Биче Хуралының Президиум даргазының албан-дужаалы номенклатуржу болгаш доктаамал апарганда, Биче Хуралдар бүрүнү-биле бот-тускайлаң апарган. IV Улуг Хуралдың (1926 ч.) доктаалында «Биче Хуралдың доктаамал даргазын соңгуурунуң эргежок чугулазын” айтып тура, скобка иштинде «маңаа чедир Биче Хуралдың даргазы Сайыттар Чөвүлелиниң Даргазы турган” деп тайылбырны берген. Ол чүү дээни ол дээрге, эрге-чагырганың төлээлекчи-хоойлужудулга органы күүсекчи органдан төдүзү-биле аңгыланып, оон бедик эргелиг апарган дээни-дир.

Таңды-Тыва Улус Республиканың Биче Хуралының баштайгы сессиязы 1925 чылдың март 1–16 хүннеринде Кызыл хоорайга болуп эрткен. ТАР-ның Биче Хуралдары 1924–1944 чылдарда чугула төөгү ужур-уткалыг рольду ойнаан. Оларны тургусканы републикага хоойлужудулга ажыл-чорудулгазынга үре-түңнелди, а тыва ниитилелге – политиктиг турум чорукту берген. Ол Тывага чоннуң эрге-чагыргазының баганазы болган деп дидими-биле чугаалап болур. Олар соңгукчулардан чагыгларны хүлээп ап, оларны күүседири-биле янзы-бүрү яамыларже болгаш албан черлеринче чорудуп, а ол ышкаш боттары база соңгукчуларның чагыгларының күүселдезинге киржип турганнар. ТАР-ның Улуг Хуралдарының шиитпирлери албан күүселделиг. Нарын-берге иштики болгаш даштыкы делегей харылзааларының байдалдарында Биче Хуралдар Улуг Хуралдарның ролюн күүседип турган. Шак ынчаар, 1933 чылда, кажан республика хөгжүлдезиниң иштики политиктиг угланыышкыны көскү эдилгеге таваржып турда, ол ышкаш 1944 чылдың августа, кажан Биче Хурал совет күрүнениң хүрээлеңинге Тываның каттыжып кирериниң дугайында төөгүлүг Угуулганы хүлээп ап турда, ындыг болган.

Николай МОЛЛЕРОВ, төөгү эртемнериниң доктору.

“Шын” № 45 2024 чылдың июнь 19