Февраль 8 — Россияның эртем хүнү
Тывага эртемниң сайзыраарының үндезини 1930 чылда салдынган деп болур.
Тываның Революстуг Намының Төп Комитеди Тыва Арат Республиканың Эртем комитедин тургузарының дугайында доктаалды хүлээп алган. Ол доктаалды хүлээп алган сорулгазы– республиканың экономиказын, чурттакчы чоннуң амыдырал-чуртталгазының байдалын, Тываның төөгүзүн болгаш культуразын шинчилээри, аңаа эртем-шинчилел ажылдарынга билиин көргүскен кижилерни хаара тудары. ТАР-ның Биче хуралының чанынга тургускан Эртем комитединиң бирги даргазынга ол үеде культура сайыды турган С.К. Токаны томуйлаан. Материал-техниктиг баазазы кошкак, эртем ажылдакчылары эвээш байдалга безин бо комитет тыва үжүк-бижикти чогаадып тургузар, школаларга өөредилге номнарын ажылдап кылыр, Тываның төөгүзүн болгаш культуразын шинчилээр, музей болгаш архив херээн эгелээр дээш өске-даа угланыышкыннарга чедиишкинниг ажылдаан. Эртем комитеди совет эртем албан черлери-биле сырый харылзааны тудуп, арга-сүмени ап турган.
Совет эртем албан черлериниң дузазы-биле 1934 чылда Чөөн-Хемчик кожуунга Чадаана көдээ ажыл-агый арга-дуржулга станциязы ажыттынган. Тывага чер болгаш мал ажыл-агыйын сайзырадырынга, эртем-шинчилел ажылын хөгжүдеринге совет эртемденнер база ажылдап турган бо станция улуг ужур-дузалыг болган. Чадаананың арга-дуржулга станциязының эртем ажылдакчыларының шинчилелдериниң дугайында “Труд” деп ном 1939 чылда парлаттынган.
Республикада бүгү эртем-шинчилелдерин углап башкарар ТАР-ның Эртем ниитилелин 1942 чылда тургускаш, 1943 чылда ону Эртем комитеди кылдыр эде адаан. Тыва Арат Республиканы Совет Эвилелинге каттыштырган соонда, ооң орнунга Тываның дылдың, литератураның болгаш төөгүнүң эртем-шинчилел институдун 1945 чылда тургускан.
Совет үеде Тывага Кызылдың башкы институду дээш өске-даа ортумак болгаш дээди өөредилге черлери ажыттынып, оларга ажылдап турган башкылар эртем-шинчилелдер ажылдарын чорудуп, аңаа студентилерни хаара тудуп турганнар. Эң ылаңгыя Кызылдың башкы институдунуң факультеттеринге бедик билиглиг эртемден башкылар ажылдап, республикага эртем кадрларын белеткээринге улуг үлүүн кииргеннер. Бо институттан филология эртемнериниң докторлары А. Кунаа, Ш. Сат, педагогика эртемнериниң кандидады Х.Алдын-оол, география эртемнериниң доктору С. Чоксум, география эртемнериниң доктору С. Курбатская дээш өске-даа ат-сураглыг эртемденнер үнген.
Тывага кадык камгалалы, өөредилге, эртем-билиг, экономиканың аңгы-аңгы адырларының көдүрүлгени, ооң казымал байлактарын шиңгээдип алыры эргежок чугула апарганы-биле холбаштыр эртем улам сайзырап, чаа эртем-шинчилел институттары ажыттынгылаан. Амгы үеде Тывада 7 эртем-шинчилел чери бар. Ында 400 ажыг эртемденнер ажылдап турар. Оларның аразында аңгы-аңгы эртемнерниң докторлары болгаш кандидаттар эвээш эвес.
Эртемденниң үлүг-хуузу
Тываның хой ажыл-агыйын хөгжүдеринге улуг үлүг-хуузун көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Сазыг-оолович Моңгуш киирген.
1968 чылда Улан-Удэниң көдээ ажыл-агый институдун дооскаш, республиканың көдээ ажыл-агыйларынга ажылдааш, зоотехниктен эртемденниң болгаш удуртукчунуң билдилиг улуг оруун эрткен. Тываның күрүнениң көдээ ажыл-агыйының арга-дуржулга станциязының удуртукчузунга, Красноярскының күрүнениң аграр институдунуң Тыва салбырының директорунга, Тыва Республиканың Эртем болгаш өөредилге черлериниң талазы-биле күрүне комитединиң даргазынга дээш өске-даа албан-дужаалдарга ажылдап чораан. Кандыг-даа ажылдарга ажылдап чорда, Соңгукчу Сазыг-ооловичиниң ажыл-херектеринде, амыдырал-чуртталгазында кол чүүл – эртем.
Тыва хойнуң генетиктиг шынарларын камгалап арттырбышаан, ооң уксаазын экижидеринге, продуктулуун бедидеринге эртем-билиин, арга-дуржулгазын, ажыл-агыйжы чоруун көдээ ажыл-агый эртемнериниң кандидады Соңгукчу Моңгуш киириштирген. Бөдүүн дүктүг, семис калбак кудуруктуг тыва хойнуң биологтуг шынарларын, ооң продуктулуун Соңгукчу Сазыг-оолович хандыр шинчилээн. Тыва хойнуң генетиктиг шынарларын колдады камгалап арттырып, сараджин уксааның хою-биле хайнакташтырар эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп, тыва-сараджин уксаалыг хойнуң шынарын улам экижидеринге улуг үлүүн киирген. Амгы үеде Тываның хойларының 60 ажыг хуузу тыва-сараджин уксааның хойлары.
Эртемден Соңгукчу Моңгуштуң эртем-шинчилел ажылдарын, Тываның көдээ ажыл-агыйын сайзырадырынга киирген үлүүн бедии-биле үнелээн. “Шылгараңгай күш-ажыл” медаль, “Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы”, “Россияның Көдээ ажыл-агый академиязының Сибирь салбырының эртеминиң алдарлыг хоочуну” аттар дээш хөй шаңнал-макталдарга эртемден төлептиг болган.
Эртемден башкы
Тываның ниити билиг школаларынга башкыларны белеткээринге, республикага эртемни хөгжүдеринге көскү үлүүн киирип чоруур кижилерниң бирээзи биология эртемнериниң доктору Сергей Ондар. Ооң эртемден ат-сураа Тываның болгаш Россияның эртем ниитилелинде эки билдингир. Сергей Октяевичиниң мөзү-бүдүжү-даа, чон аразынга бодун ап чорууру-даа бөдүүн, чугаа-сооду-даа эптиг-чөптүг.
Бичии оолак Сергей дөрткү класска өөренип турда, ачазы чок апарган. Ооң авазы Орус Доржуевна Ондар оолдарын, уруун чааскаан азырап, кижизидип өстүрген. Алды ажы-төлүнүң топтуг аажы-чаңныг, ажыл-ишке-даа, эртем-билигге-даа кызымак кижилер болганы — авазының ачы-буяны.
Сергей Ондар Кара-Чыраа сес чыл школазын доозуптарга, ону Кызылдың ийи дугаар школазынче өөредип чоруткан. Бо школаны 1977 чылда дооскаш, Кызылдың педагогика институдунуң биология болгаш химия факультединче шылгалдаларны чедиишкинниг дужааган. Бо факультеттиң студентилери чайгы үеде республиканың аңгы-аңгы булуңнарын кезип, ында агаар-бойдусту, үнүштерни, дириг амытаннарны шинчилээр, ону “ховуга эртем ажылы” дээр. Студент Сергей Ондарның биология эртеминге сонуургалы, хандыкшылы чогум-на ынчан оттуп келген.
Кызылдың педагогика институдун 1983 чылда дооскаш, Сүт-Хөл биле Кара-Чыраа школаларынга кайызынга-даа бир өөредилге чылының дургузунда хары угда башкылап ажылдаан. Чүге дээрге биология биле химия башкылары чедишпес турган.
Кызылдың педагогика институдунуң биология болгаш химия факультедин доозуптарга, эртем-шинчилел ажылдарынга хандыкшылдыг студентини биология кафедразынга башкыладып арттырып каарын башкылар сүмелеп турганнар. Чогум-на ооң уламы-биле Сергей Ондар 1984 чылда биология кафедразынга ассистент башкылап ажылдай берген. 1986–1987 чылдарда аныяк башкыны Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединче стажер башкыладып чорутканы чүгле башкылаарынга эвес, а эртемге чаа бедик чада болган. Чүгле М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң эвес, өске-даа дээди өөредилге черлериниң, эртем-шинчилел институттарының эң шыырак эртемнерниң, докторларның, профессорларның лекцияларын дыңнап, оларның-биле ужуражыышкыннарга киржип, хөй чүүлдерни билип ап, эртем-шинчилел ажылының калбак оруунче Сергей Ондар үнген. Стажер башкының эртем-шинчилел ажылдарынга сундулуун, салым-чаяанныын эскергеш, ооң удуртукчузу биология эртемнериниң доктору Игорь Шилов аспирантураже өөренип кирерин Сергей Октяевичиге сүмелеп, деткимчени көргүскен. Москваның М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң аспирантуразынче кирип алгаш, Сергей Ондар бодунуң эртем ажылын Тывада Убса-Нур ыйгылаажының күске, күжүген дээш өске-даа бичии ынай дириг амытаннарының эът-ханынга оларның чип турары оът-сигенниң шынарының салдарын шинчилээри-биле холбаштырган.
Эртем-шинчилел ажылдарын чорудуп тургаш, аныяк эртемден Убса-Нур ыйгылаажын доора болгаш узун дургаар кезип каапкан. Күске-күжүгенниң чамдыызын туткаш, М.В. Ломоносов аттыг күрүне университединиң лабораториязынга база шинчилеп турган. Шинчилелдер үезинде болгаш оларның түңнелинде диссертация бижиттинген. 1991 чылдың март 25-те Москваның күрүне университединиң тускай эртем чөвүлелиниң мурнунга “Убса-Нур ыйгылаажының (Тыва АССР) бичии дириг амытаннары болгаш оът-сигенден оларның хамаарылгазы” темалыг диссертацияны Сергей Ондар чедиишкинниг камгалаан. Диссертация камгалалынга олурушкан эртемденнер ону “тергиин” деп үнелээннер. Эртем-шинчилел ажылын уламчылааш, ону ам-даа ханыладыр ажылдап кылгаш, дараазында чылда эртем докторунуң диссертациязы кылдыр камгалаарын сүмелээннер. Чаа “бышкан” биология эртемнериниң кандидадынга Москваның күрүне университединиң биология кафедразынга башкылап артып каарын бо ат-алдарлыг өөредилге чериниң удуртулгазы саналдаан. Ынчалза-даа өг-бүлезиниң байдалының аайы-биле Сергей Ондар төрээн Тывазынче чанып келгеш, Кызылдың педагогика институдунуң биология кафедразының эргелекчизинге ажылдай берген.
Убса-Нур ыйгылаажынга эртем-шинчилел ажылдарын үндезиннии-биле уламчылааш, 2001 чылда биология эртемнериниң доктору атты Сергей Ондар камгалап алган.
Тыва Республиканың бойдус камгалалының талазы-биле комитеттиң даргазы, республиканың өөредилге сайыдының бирги оралакчызы, Тываның күрүне университединиң ректору дээш бедик албан-дужаалдарны Сергей Ондар ээлеп чорза-даа, ооң амыдыралында кол чүүл кезээде – эртем-шинчилел ажылдары.
3202 чыл “назынныг” дытты Мөңгүн-Тайга кожууннуң девискээринден эртемденнер дилеп тыпкан. Ооң унун өрүмнээш, дыттың “назы-харын” тодараткан. Ыяштың иштики куржагларын шинчилээш, кажан Тывага чылыг азы соок турганын илереткен. 1900 чылдан азы эрткен вектиң эгезинден бээр үеде Тываның агаар-бойдузу чылыг бооп келген. Ынчангаш бистиң чуртувустуң бойдузу, арга-ыяжы, оът-сигени элээн өскерилген. Чижээлээрге, Мөңгүн-Тайганың меңгилери чоорту эрип турар, тайгаларның кырында тас черлерде ыяштар бедидир үнүп турар. Пөштүң өзери дыттан-даа дүргедээн... Оът-сигенниң, арга-ыяштың өзери өрүлеп азы чаптыларга дириг амытаннар база өскээр көжүп, чиир оът-сигенин чоорту солуп турары эртемденниң киришкен шинчилел ажылдарындан илереттинген.
Тывада чорудуп турар эртем-шинчилел ажылдарынга биология эртемнериниң доктору Сергей Ондарның киирип чоруур үлүг-хуузу улуг. Ооң эртем-шинчилел ажыл-чорудулгазын төлептии-биле үнелээн. “Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы” хүндүлүг ат, Россияның эртемнер академиязының Н.И. Вавиловтуң алдын медалы-биле шаңнаткан.
Ш. ЛОПСАҢ.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
«Шын» №4 2025 чылдың февраль 6