В. Путин: Байдалды сайгарып чугаалашкаш, эки чүүлдерни демдегледивис. Тудугга хамаарыштыр – чуртта ниитизи-биле тудуг эки хөгжүп турар, өзүлде 7,9 хуу. А Тывада оон дүрген – 50 хуу ажыг, мен бодаарымга, 53 хуу.
В.Ховалыг: Ийе.
В. Путин: Чөвүлел хуралга чугаалашканывыс дег, ол деңнелди моон соңгаар-даа кудулатпас херек. Айтырыгларның бирээзи – чуртталга бажыңнарының чедишпези, эң ылаңгыя чурттакчылары көвүдеп, Россияда ниитизи-биле деңнээрге, ажы-төлдүң төрүттүнери хөй республикада. Тывалардан үлегер-чижекти алыр херек деп чугаалаан болгай мен. Чеченнерден база. Чечня — ажы-төлдүң төрүттүнер талазы-биле бирги черде.
Ынчангаш ол айтырыгларны шиитпирлээри черле албан, а оларны машинага чугаалашкан бис: бичии уруглар садтары, школалар, ол айтырыгларны албан шиитпирлээр херек.
«Үр оюннуг» айтырыгларның бирээзи – чурттаары айыылдыг чуртталга бажыңнары, ол айтырыгны бүгү чуртка шиитпирлээривис чугула, Тывага база чурттаары айыылдыг бажыңнар дыка хөй дээрим ол.
Өске айтырыглар база эвээш эвес. Оларның дугайында билир силер. Оларның дугайында шуптузун чугаалажыылыңар.
В. Ховалыг: Ылап-ла харын, бистиинде, Тывада тудуг ниитизи-биле экономиканың шимчедикчизи апарган. Ийи хуулуг чиигелделиг чээлини Тывага киирерин деткиир дугайында силерниң хүлээп алган шиитпириңер дыка-ла дузалады. Ол старт болду. Ооң мурнунда банкылар ипотеканы деткиири 25 хуу деңнелге турду. Амгы ипотеканы киирген соонда, чурттакчы чоннуң ипотека алыры ийи катап көвүдээн. Бистиң чурттакчы чонувустуң кижи бүрүзүнге хамаарыштыр орулганың ортумак деңнели дыка куду, кижи бүрүзү ипотека ап шыдавас. Чиигелделиг ипотеканы киирген соонда, байдал шуут өскерилген.
Амгы үеде чеди микрорайонну тудуп турар. Оларны канчаар планнап каан-дыр, ол-ла хевээр тудуп доозуптары күзенчиг. Ынчангаш Владимир Владимирович, чиигелделиг ипотеканың хуусаазын 2030 чылга чедир узадырын чөвүлел хурал үезинде силерден дилеп турганым ол. Чылдың-на 2 муң ипотека керээлерин чарар, 2030 чылга чедир 12 муңну чарыптар.
В. Путин: Темп ол хевээр артар.
В. Ховалыг: Ийе, ыяап-ла ол хевээр артар.
Чуртталга шөлү-биле хандырылганы дөрбелчин метрлер-биле санаар болза, бүгү чуртта бис эң кудуку деңнелде бис – бир кижиге хамаарыштыр 15,3 дөрбелчин метр. Нормативтиг деңнелче үнер дизе, бис хөй чуртталга бажыңнарын тудар ужурлуг бис азы республиканың амгы чуртталга шөлүнүң фондузу чүү хире-дир – ол хирени. Ооң хемчээли амгы үеде беш сая дөрбелчин метр.
В. Путин: Ийи катап хөйнү.
В. Ховалыг: 2030 чылга чедир ийи катап көвүдедир херек. Ынчан нормативтиг деңнелдиг апаар.
В. Путин: Көдээ ажыл-агыйда, үлетпүрде база силерде ажыл ниитизи-биле эки. Инвестиция ажыл-чорудулгазы өзүп турар. Экономикага болгаш көдээ ажыл-агыйга келир үеде хөгжүлдениң кончуг быжыг фундаментизин ол тургузуп болур, тургузар-даа ужурлуг. Планнаттынган инвестициялар херек кырында боттанзын дээш, шупту чүүлдерни кылыр херек.
В. Ховалыг: Ийе, бистиң чурттакчы чонувустуң 46 хуузу көдээде чурттап турар. Көдээ ажыл-агыйны улам сайзырадырын күзеп турар бис. Ынчангаш республиканың агроүлетпүр комплекизиниң хөгжүлдезиниң угланыышкынынга дүүштүр хөй чүүлдерни республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хууда программазының дараазында ээлчээнде киирген бис.
Совет үеде суггаттыг шөлдер республикага 45 муң гектар турган. Беш-чеди чылдар дургузунда суггарылга системаларын шуптузун чоорту септеп алырын күзеп турар бис, чүге дээрге бөгүнде, хөй-ле дизе, ооң чүгле беш-он хуузу ажыглалда. Чүгле ынчан дүжүттү өстүрери бүзүрелдиг… Чер ажыл-агыйынга таарымчалыг эвес зонада чурттап турар бис, бир эвес шөлдер суггаттыг боор болза, сигенниң дүжүдүн чылда ийи катап ажаап ап болур бис. Ынчан бистиң мал-маганывыска бүзүрелдиг мал чеминиң баазазы тургустунар.
В. Путин: Документилерни белеткээн силер бе? Ындыг болза, эгелээр-дир че.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чиңгис СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №67 2024 чылдың сентябрь 4
