Японияның девискээри ортулуктар. 1930–1940 чылдарда ол үении-биле сайзыраңгай апарган күрүнениң экономиктиг хөгжүлдезинге делгем девискээр болгаш казымал байлактар херек апарган. Экономиктиг күчү чедип алыры-биле ол шагда экономиктиг болгаш шериг күчүзү кошкак Кыдатче 1931 чылда халдааш, ооң соңгу-чөөн девискээри Маньчжурияны эжелеп алгаш, Японияның императорунга чагыртыр Маньчжоу-Го күрүнени тургускан.
Японияның императору Моолду база эжелеп алыр сорулгалыг турган. Моол Совет Эвилелинден шериг дузазы дилээрге, 1936 чылда Моол биле ССРЭ-ниң аразынга бот-боттарынга дуза дугайында керээни чарган, Моолдуң девискээринче совет шериглерни киирген. 1939 чылда Халхин-Гол хемге совет-моол шериглерже япон шериглер халдаан...
Чогум-на Халхин-Гол хемге совет-моол шериглер биле япон шериглерниң аразынга тулчуушкуннардан тываларның Японияга удур дайынга киржилгези эгелээн дугайында бадыткаттынмаан медээлер ол үеде төөгүнүң каксы демдеглелдеринде бар.
Япон армияның Кыдатка тургусканы Маньчжоу-Го күрүнениң 1939–1942 чылдарда Чита хоорайга чиңгине консулу Ку Чунсан “... Халхин-Гол хемге тулчуушкуннарга бөлүк тыва шериглер киришкен – деп Маньчжоу-Го күрүнениң даштыкы херектер яамызынга дыңнадыынга бижээн. – Олар шупту моол шериглерниң форма хевин кедип алганын, чамдыызы национал хептиг болганын япон солдаттар херечилеп турар. Тыва дайынчылар колдуунда аъттыг шеригде...”.
Халхин-Гол хемге совет дайынчылар-биле кады Тыва Арат Республиканың шериглери дайылдажып турган дугайында медээни Улан-Удэ хоорайда «Азия – Россия» информация агентилели 2014 чылда тараткан.
Халхин-Гол хемге совет дайынчылар-биле кады тыва шериглер дайылдажып турган дугайында чүүлдер Тываның Алдан-Маадыр аттыг национал музейиниң шыгжамырында бар дээрзиниң дугайында медээлер парлалгага көстүп келгилээн.
Совет-моол шериглерниң аразынга 300 хире тывалар Халхин-Голга дайылдажып турган деп медээ Моолдуң тываларының дугайында болуру чугаажок. Тыва Арат Республиканың революстуг шерииниң солдаттары 1939 чылда Халхин-Голга дайылдажып турган база чадавас. Совет Эвилелиниң талалакчызы, ТАР-ның удуртукчузу Салчак Тока тыва шериглерни совет-моол-япон дайынчы хөделиишкиннерже чорударын ССРЭ-ниң удуртулгазындан чедип алган чыгыы. Ында база чылдагаан-на бар. Бир эвес Япония Моолду эжелеп алган болза, Тываже база туралаза хөңнү.
Моолдуң чиңгине консульствозунуң документилеринде тыва солдаттарның санын 600–650 хире деп айыткан дугайында бадыткал чок дамчыыр чугаа медээлер база бар. Күчүлүг аг-шериглиг Совет Эвилели бичии күрүнениң шериглерин дайынга киириштиргенин күрүне чажыды кылып каан чадавас деп төөгүчүлерниң чамдыызы санап турар.
1944 чылда тыва ужудукчулар Х.Хопуя биле А. Ёнзакты Забайкалье шериг округунуң 939-ку ужар чүүл полугунче шилчиткен. 1945 чылда оларны совет-япон дайын фронтузунче чоруткан. Олар дайылдажып турар совет шериглерге ок-чепсек чедирип, фронтудан балыглаткан солдаттар үндүр сөөртүп, ЯК деп дайынчы самолёттарга ужудуп турганнар.
1950–1953 чылдарда совет солдаттарның Көрей дайынынга киржилгези күрүне чажыды турган болгай. Ооң чажыдын ажыдыптарга, Көрей дайынынга киржип чораан тывалар эвээш эвес болган. Олар шупту кыдат эки турачыларның форма хевин кедип алгаш, тулчуп турганнар. Оларның бирээзи Эрзин кожуун чурттуг Ноозун Бээжинович Яндак 87-ги зенит-артиллерийжи дивизиязының 151-ги зенит-артиллерийжи полугунга дайылдажып тургаш, 1951 чылдың ноябрь 25-те эрес-маадырлыы-биле амы-тынындан чарылган. Совет шериглер 1945 чылда япон эжелекчилерден хостаан Порт-Артур хоорайда совет солдаттарның хөөрүнде анаа дайынчы Ноозун Яндакты орнукшуткан.
Милитарисчи Японияны чылча шапканында тыва дайынчыларның үлүг-хуузу база бар дээрзин билири Улуг Тиилелгениң 80 чылында тыва чонга чоргааранчыг.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4
