"ТӨГЕРИК ШИРЭЭ"
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга июнь 4-те болур "Тыва чаштарны канчап тываладып өөредип алырыл?" деп "төгерик ширээге" идепкейлиг киржип келиринче чалаан чарлал социал четкилерге көстүп келген. Ол дээрге албан ёзузу-биле эвес эрттирип турар чыыш боорга, ону сонуургап бардым.
"Төгерик ширээни" институттуң дыл сектору организастаан болду. Бо секторнуң эртем ажылдакчызы Чойган Ондар чыглып келгеннерге өөрүп четтиргенин илереткеш, олар шупту тыва дылдың салым-хуузу дээш сагыш аарып чоруур кижилер деп демдеглээш, тыва чаштарны канчап тываладып өөредип алырының дугайында чугаа үезинде үнген ажыктыг сүмелерни системажыдыр ажылдап кылырын чугаалады.
"Төгерик столга" аныяк ада-иелер, кырган-авалар, тыва дылдың болгаш литератураның башкылары, чогаалчылар болгаш журналистер дээш төрээн тыва дылының амгы байдалы дээш сагыш-сеткили ылап-ла дүвүреп чоруур кижилер келгени оларның аразынга болган ажык чугаадан илдең болду.
Уругларга телефонну бичиизинден-не тутсуп, оларны телефон көрүп чаңчыктырбазы, авазы биле ачазы бажыңга-даа, машинага-даа, хөй-ниити черлеринге-даа уруглары-биле тывалап чугаалажыры ажы-төлү төрээн тыва дылынга чугаалажып чаңчыгарынга дыка ажыктыг, тывалап өөренири хамыктың мурнунда ада-иелерден хамааржыр дээрзин аныяк ава Чочагай Хомушку чугаалап, телефонну чүгле кончуг херектигде ажыглаарынга уруг-дарыгны чаңчыктырар аргаларны сүмеледи. 1–2 харлыында-ла чаш ажы-төлүнге телефон тутсу тыртып каары уруг-дарыгның карак-кулаанга-даа хоралыг, тывалап чугаалап өөрениринге дыка шаптыктыг дээрзин аныяк ава демдегледи. Бичии уруг-дарыы садикче орустап билбес киреринден сезинген херээ чок, олар дораан-на орустап өөрени бээрин ол ава сагындырды.
Тыва дылды болгаш чогаалды башкыларның билдилиг болгаш чогаадыкчы чүткүлдүг өөредиринден база уруг-дарыгның тывалап чугаалажыры дыка хамааржыр деп аныяк ие Азияна Хертек онзалап айытты. Кызылдың 2 дугаар школазының эге класстар башкызы Уран Маадыр-ооловна Хомушку тыва дылды өөреникчилерге дыка солун кылдыр башкылап, аңаа ада-иелерни хаара тудуп турарының арга-дуржулгазын нептередири чугула деп күзелин бо ава илеретти.
Ажы-төлдүң аажок сонуургаары мультфильмнерни тыва дылче бедик деңнелге очулдурар талазы-биле кылып чорудуп турар ажылдың, аңаа херек тускай дериг-херекселдерни четчелеп алырының бергези дээш өске-даа нарын чүүлдер дугайында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң словарь секторунуң эртем ажылдакчызы Начын Моңгуш чугаалаан.
Тыва дылдың болгаш чогаалдың хоочун башкызы Светлана Чоодуевна Шулуу-Маадыр, ТР-ниң Чогаалчылар эвилелиниң даргазы Саяна Өндүр, эртемден Ульяна Бичелдей, чогаалчы Лидия Иргит, социал четкилерде “Идепкейжи кадыннар” бөлүктүң киржикчизи Альбина Хертек дээш өскелер-даа тыва дылды чаштарга өөредириниң арга-дуржулгалары-биле солчуп, арга-сүмелерни бергеннер.
Бичии уругларның “Алдын-Кушкаш” сеткүүлүнүң редактору Александр Шоюн Кызыл хоорайның мэри К.Б. Сагаан-оолдуң деткимчези-биле бо сеткүүлдү бичии уруглар садының программазынга дүүштүр, ажы-төл номчуурунга таарыштыр үндүрүп эгелээнин, амгы үеде “Алдын-Кушкашты” найысылалдың бичии уруглар садтары шупту чагыдып ап турарын чугаалаан. Аңгы-аңгы грантылар акшазы-биле “Алдын эртине” деп бичии уругларга ном үндүрер черни ажыдып алганын Александр Шоюн дыңнадып, ажы-төлдүң назы-хар аайы-биле тыва дылга номчуп, чугаалап өөрениринге таарыштыр үндүрген номчугаштарны көргүскен.
Александр Сан-оолович Щукин аттыг училищени дооскан, артист кижи болгаш, киноларны тыва дылче очулдурарынга киржип чораан. Тыва дылче очулдуруп каан киноларны Кызылда “Найырал” кинотеатрга болгаш көдээ клубтарга көргүзүп болурунуң аргазы барын чугаалап, ону организастаарынга кинога болгаш культурага хамаарылгалыг албан черлериниң кады ажылдажылгазы херек дээрзин демдеглээн.
Чаштарны тыва дылга чугаалап өөредириниң айтырыы чайгаар-ла 2024 – 2033 чылдарда тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязынче шилчий берген. Бо стратегияны херек кырында боттандырып эгелээр ажыл шоолуг-ла шуудаваанынга, бөгүн кылып болур бөдүүн ажылдарга хамаарыштыр бодалдарны "төгерик ширээниң" киржикчилери илереткен. Ол дээрге хоорайларда-даа, көдээ суурларда-даа күрүне албан черлериниң болгаш бүдүрүлгелерниң, организацияларның адрестериниң тыва дылга бижиттинмээни, чаңгыс-даа орус чурттакчы чок көдээ суурларда хуралдарны орус дылда чевен чугаага эрттирип турары дээш өске-даа чүүлдерни арга-сүме үндүргеннер демдеглээннер.
Шупту тывалар чыылган черлерге чүге тывалап чугаалашпас апарганывыстың чылдагааны – төрээн дылывыска чугаалап өөрениринге таарымчалыг байдалды тургуспайн турары. Төрээн тыва дылынга тывалар чугаалап өөрениринге таарымчалыг байдалды 2024 – 2033 чылдарда тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязын ажылдап кылган албан черлери, ону деткээн күрүне эрге-чагыргазы организастаар ужурлуг болгу дег. "Төгерик ширээге" чугааның киржикчилери тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязының хемчеглерин башкарар төп тургузарын саналдааннар.
Тыва дылды деткиириниң болгаш хөгжүдериниң күрүне стратегиязын боттандырарының, бөдүүнү-биле чугааларга, тываларны тывалап өөредириниң курлавырлары бар. Чижээлээрге, телефоннар дамчыштыр ажы-төл тыва дылга чугаалап өөренир байдал тургустунуп эгелээн деп болур. Бай-Тайга кожууннуң Тээли суурда “Авырал” студияның кежигүннериниң тырттырганы “Дагаа оолдары”, “Чыраа кулун” деп мультфильмнери Бүгү-российжи көрүлдеге шаңналдыг черлерин ээлээн. “Авыралдың” чогаадыкчы ажылында кол-ла чүүл – мультфильмнерни тыва дылда тырттырып турары.
Кызылда № 2 ниити билиг школазының үстүкү класстарның өөреникчилери мультфильмнерни тыва дылче очулдуруп, мөөрейлерни эрттирип турар. Алдарлыг башкы Ария Араптанның бүгү назынында башкылап ажылдап чорааны Кызылдың 2 дугаар школазы тыва дылды өзүп орар салгалга өөредиринге бо шагның болгаш келир үениң электроннуг технологияларын ажыглаарының база бир төвү апаарының барымдаазы бар деп болур.
Тыва дылды анимациялыг фильмнер дамчыштыр ажы-төлге өөредир талазы-биле ажылдарны Тыва культура төвү чорудуп, “Тыва-Мульт” деп төлевилелди боттандырып турар.
Бичии уруглар төрээн дылынга оюн-тоглаа үезинде дүрген чугаалап өөренир дээрзи өөредилге болгаш кижизидилге ажылының арга-дуржулгазындан эки билдингир. Тыва оюннарны электроннуг хевирже шилчидип, оларны интернет четкизинге салып, бичии уругларга көргүзерге, чугаазы дүрген сайзыраар. Тываның күрүне университединиң башкылары болгаш студентилери “Тывалап өөрен” деп электроннуг капсырылганы Androidке таарыштыр ажылдап кылганнар. Электроннуг капсырылгада оюннардан уругларның билип алганы сөс-домакты ада-иелер өг-бүлеге чугаа-соот үезинде улам быжыглаар ужурлуг.
Тыва дылды тарадып нептередир, амгы болгаш келир үеде салгалдарывыска өөредип дамчыдар тура-соруктуг аныяк оолдар, уруглар барда, тыва дыл кажан-даа чиде бербезинге ынанып болур-дур. Ону "Тыва чаштарны канчап тываладып өөредип алырыл?" деп "төгерик ширээге" аныяк ада-иелерниң идепкейлиг киржилгези, бодалдары, саналдары бадыткады.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
«Шын» №42 2024 чылдың июнь 8
