РСФСР-ниң алдарлыг артизи, Тыва АССР-ниң улустуң артизи, Хүргүлек Байыскылаңовна Коңгар чораан болза, март 15-те 100 харлаар турган. “Тываның айлаң-кужу” деп чоннуң адааны ховар талантылыг артист 2004 чылда чырыкче үнген “ХХ xүс чылдың алдарлыг кижилери” деп номче кирген.
Хүргүлек Байыскылаңовнаның катаптаттынмас ховар өткүт үнү бо хүнде тыва ыраажыларга классика апарган. Ол бодунуң үезинде тыва композиторлар А. Чыргал-оолдуң, Р. Кенденбильдиң, А. Лаптанның болгаш өске-даа композиторларның чаа чогааткан ырларының эң баштайгы күүседикчизи чораан. Ол ыраажы болурундан аңгыда, театр артизи болуп, Тыва театрның сценазынга дараазында шиилерге ойнаан: «Тоска» Дж. Пуччини — Тоска; «Чечен и Белекмаа» — Даңгына; «Башмачки» — сваха Джихан; «Аршин мал Алан» — тётушка; «Козы Карпеш и Баян-Слу» — Баян-Слу кыс; «Платон Кречет» — Надя; «Хайыраан- бот» — Уран, Салбакай; Шатровтуң «Именем революции» — командирниң кадайы; Шиллерниң «Коварство и любовь» — леди Мильфорд; Мустай Каримниң «Ночь лунного затмения»— Танкебик; «Самбажык» — Таданай; Островскийниң «Гроза» — Катерина; «Нэркэс» — Зумрадтың рольдарын ойнаан. Кайгамчык салым-чаяанныг артист сценага аңгы-аңгы маадырларның овур-хевирин катаптаттынмас кылдыр ойнап күүседир турганын ол үениң көрүкчүлери сактып арткан. Ооң бадыткалы “Шын” солуннуң 1961 чылдың март 19-та 67 (4857) дугаарлыг үндүрүлгезинге мынчаар бижип турган:
“БИСТИҢ ЫРААЖЫВЫС
Шээр малды семиртирде,
Шеми бажы сериин чайлаг.
Арбын малды азыраарда,
Арыг бажы амыр чайлаг...
Бо сөстерге Коңгар Хүргүлектиң ырлаанын областың хөгжүм-шии театрынга-даа, культура бажыңнарының болгаш клубтарның сценаларынга-даа, радиога-даа чон улуг сонуургал-биле болгаш, таалаашкын-биле дыңнап турар. Ооң ырлаарын дыңнаваан болгаш, билбес кижи бистиң Тываның кайы-даа булуңнарында ховар деп чугаалап болур. Ооң өткүт болгаш аялгалыг үнүн Тожунуң аңчыларындан эгелээш, Мөнгүн-Тайганың малчыннарынга чедир, Кызылдың школачыларындан эгелээш, Ак-Довурактың тудугжуларынга чедир кижилер күзелдии-биле катап-катап дыңнаксаар.
— Школага өөренип тургаш, уран чүүл бөлгүмүнге киржип, ырлаарынга кончуг сонуургалдыг турганымны ам-даа утпас мен – деп, Хүргүлек сактып олурар.
Хүргүлекти мен 1941 чылдан бээр билир мен. Ол чылдың кыжынында он чеди харлыг бичии уруг Кызылга театр училищезинге кээп кирген. Училищеге киргениниң баштайгы хүннеринден эгелээш-ле, бодунуң уран чүүлге сонуургалдыын, ыраажы талантызын көргүскен. Театр училищезин ол чедиишкинниг дооскаш, бодунуң амыдыралын театр-биле шуут холбаштырган. Коңгар Хүргүлек ам Тываның сураглыг артистериниң бирээзи апарган. Ол ам улустуң ырыларындан эгелээш, совет болгаш классиктиг композиторларның ырларынга чедир хөй-хөй ырларны чедиишкинниг ырлап, бодунуң талантызы-биле чоннуң ынакшылын болгаш хүндүткелин чедип алган.
Хүргүлек чүгле талантылыг ыраажы эвес, харын база кызымак чүткүлдүү-биле шии артизи кылдыр бодун белеткеп шыдаан. Областың хөгжүм-шии театрының сценазынга үнүп турар кол-кол шиилерниң барык шуптузунга ол киржип турар. С.Токаның «Дөңгүр-оол» деп шиизинде Чочайның ролю, «Боттанган күзел» — Чечекмаа, В.Көк-оолдуң «Хайыраан-бот» деп шиизинде Уранның ролюн Хүргүлек чедиишкинниг күүседип турар. Ол ышкаш «Боолуг кижи», «Васса Железнова», «Москвада час», «Платон Кречет», «Дунай ындында Запорожец», «Кыдыы көзүлбес ыракта», «Төпкен хува», «Өңнүктериңер силерни манап тур» деп шиилерде база кол рольдарны ол күүседип турар. Тываның сураглыг чогаалчызы Степан Сарыг-оол мынча деп бижээн:
“Күрүнениң театрынга
Курьер-даа болуксаар мен.
Хүргүлектиң эткир үнүн
Хүннүң-даа бол,
дыңнаксаар мен”.
Ынчаар ырлаарынга Хүргүлек төлептиг дээрзинге бистиң көрүкчүлеривис болгаш дыңнакчыларывыс каттыжар.
В. БИЧИИ-КЫС (театрның 25 чыл оюнга – Шын № 67 (4857)
1961 чыл, март 19).
К. МОНГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №22 2024 чылдың март 23
