Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы октябрь 27-де Чазак бажыңынга балык ажыл-агыйынга хамаарыштыр чөвүлел хуралды эрттирген. Ону Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг башкарып эрттирген. Республиканың хемнеринде болгаш хөлдеринде балыктаашкын ажыл-агыйын чорудуп турар балыкчы бүдүрүлгелерниң удуртукчулары, Тываның балык байлаан шинчилээринге, камгалаарынга хамаарылгалыг албан черлериниң ажылдакчылары чөвүлел хуралга киришкен.
Тывада балык ажыл-агый комплекизиниң амгы байдалының болгаш ооң келир үеде хөгжүлдезиниң дугайында илеткелди республиканың көдээ ажыл-агый сайыды Сергей Ондар кылган. Республиканың балык ажыл-агыйында байдал амгы үеде шоолуг эвес дээрзи илеткелден билдинген. Ооң чылдагааннарының бирээзи – Тывага балык ажыл-агыйы чорудары карылгалыг деп санап келгени.
Республиканың хемнеринде балык хөй деп чөвүлел хуралга сөс алган арга-дуржулгалыг балыкчылар чугаалап турганнар. Балык ажыл-агыйы ындыг-ла кончуг сайзыраваан амгы үеде безин, балыкчы организациялар бир чылда 300 тонна балык аймаан тудуп турарлар. Бир эвес амга чедир курлавыры ажыглаттынмайн турар хөлдерге балык ажыл-агыйларын тургузар болза, балык “дүжүдү” оон-даа хөй болуру чигзиниг чок.
Балык курлавыры эң хөй кожуун – Тожу. Ооң хөлдериниң чамдыызында ажыл-агыйжы балыктаашкынны чорутпайн турар. Чүгле Тожунуң эвес, өске-даа кожууннарда ырак-узак, кадыр-берт черлерде хөлдерже оруктарны тудуп, ынаар чедерин чиигедиптер болза, ол хөлдерге балыктаашкын ажылын чедиишкинниг чорудуп болур. Чамдык хөлдерден балыкты эвээшти тудуп, азы шуут тутпайн турарының хараазында ол хөлдерниң балыы хөлүн эрттир көвүдээш, балыктың чем курлавыры чедишпестээш, балыктарның мага-боду бичиилеп турар. Ынчангаш чедери берге черлерде хөлдерниң балык курлавырын ажыглаары чүгле балык продукциязын бүдүрери эвес, а балыктың шынарын экижидери, “дүжүткүрүн” көвүдедири-дир. Ынчангаш ажыглаттынмайн турар хөлдерже орук-чирикти ажыдып, оларның балык курлавырын ажыглаары бирги чергениң айтырыы деп чөвүлел хуралга чугаалашкан.
Тываның балыкчы ажыл-агыйлары балыкты тудары, ону доңурары азы дузаары болгаш хереглекчилерге садары-биле амгы үеде өйлежип турарлар. Бедик технологияларны ажыглап, республиканың балык курлавырын долузу-биле болбаазырадыр, оон консерва, мөң эът, тырткан эът дээш өске-даа бараан бүдүрериниң айтырыын база чөвүлел хуралга чугаалашкан. Бо айтырыгны шиитпирлээрде, балыкты болбаазырадыр биче цехтерни тудар, оларның тудуунга күрүне хууда кады ажылдажылга демнежилгезин организастаар, бо ажылга сонуургалдыг инвесторларны дилеп тып, оларның акша-хөреңгизин ажыглаар дээн ышкаш белен эвес хемчеглерни ап чорудар апаар.
Республикага балык ажыл-агый комплекизин хөгжүдеринге бир нарын айтырыг – балык байлааның курлавырын тодарадыры болгаш ону ажыглаарының хемчээлин доктаадыры. “Балык ажыл-агыйының болгаш океанографияның бүгү-российжи эртем-шинчилел институду” күрүнениң федералдыг бюджет эртем албан чериниң Красноярск хоорайда салбыры бистиң республиканың балык байлааның курлавырын тодарадыр болгаш ону ажыглаарының хемчээлин доктаадыр эрге-байдалдыг. Ол ажылдарның Тывага кылганы дээш республика хөй акшаны бо албан черинге төлеп бээр ужурлуг. Чөвүлел хуралдың киржикчилериниң чамдыызының сагындырыглары-биле алырга, ол ажылды Красноярск крайда организация “карак чаап” чорудуп, херек кырында шинчилелдерни чорутпайн келген, ынчангаш бо ажылды херек кырында чорудар албан черин республикага тургузары чугула апарган. Бо айтырыгны өөренип көөрүн хуралга чугаалашкан.
2023 чылда республиканың суг курлавырларының хемчээлин тодарадыр ажылга Көдээ ажыл-агый яамызы 5 миллион рубль акшаны киирер планныг. Чагытай, Хиндиктиг-Хөл хөлдерниң, Саян-Шушенск ГЭС-тиң Чаа-Хөл шынаазында суг шыгжамырының балык байлааның байдалын шинчилээр ажылдарны келир чылда чорударын Красноярск хоорайда эртем албан чери-биле Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы баш бурунгаар дугурушкан.
Амгы үеде балык ажыл-агыйын Тываның хемнеринде, хөлдеринде чорудуп турар балыкчы бүдүрүлгелерге дуза дугайында база чөвүлел хуралга чугаалашкан. Балыктаарынга болгаш балыкты болбаазырадырынга эргежок чугула дериг-херекселди садып алырынга оларның чарыгдалдарының 50 хуузун республика бюджединден дуглаар дугайында чугаа болган. Оон аңгыда, балык ажыл-агыйын сайзырадырынга, балыкты болбаазырадырынга грантыларны субсидия хевиринге бээр аргаларны ажыглаар дугайында база чугаалашкан.
Балыкчы болгаш балык болбаазырадыр ажыл-агыйларга субсидия хевирлиг грантылар дугайында дыңнааш, электри энергиязының өртээнге субсидияны бээриниң чугулазын балыкчылар чөвүлел хуралга демдеглеп турганнар. Чүге дээрге кандыг-даа ажыл-агыйга доктарлыг чүүл – электри энергиязының өртээниң аары. Балык эъдинден кылган продукция эки шынарлыг болзун дизе, балыкты туткан соонда дораан доңурары чугула. Чүгле балык эъди доңурар соодукчуларга безин хөй электри энергиязы херек. Бир эвес балыкты болбаазырадыр биче цехтерни ажыдыптар болза, электри энергиязының өртээн ууп шыдаар бис бе деп кичээндирип турдулар.
Республикага балык ажыл-агыйын хөгжүдериниң дугайында чөвүлел хуралга көдүрүлген айтырыглар балыкчыларга чаа чүүл эвес дээрзи оларның санал-оналдарындан илдең болду. Тывада балык хөй, чедер болгаш артар деп олар чугаалап турдулар. Тус черниң кадыргы, шортан, мезил, пелядь, лещ дээш он янзы хевирниң балыктарының курлавыры Тываның хемнер, хөлдеринде хөй. Оларның аразындан лещти Россияның балык рыногунга Сибирьниң дөрт регионнары колдады киирип турар. Оларның аразында Тыва база бар, а өскелери Хакас, Бурят, Саха-Якут республикалар. Моон алгаш көөрге, Тывага балык ажыл-агыйын хөгжүдериниң барымдаазы черле бар.
Чөвүлел хуралды хаап тура, “Бөгүнгү чугаа планнар, сорулгалар дугайында болду. Херек кырында боттандырар ажылдарны улам тодаргай сүмележи бээр бис” – деп, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг демдеглээн.
Тываның балыкчыларының туткан балыктарының, оларның эъдинден кылган продукцияның делгелгезин чөвүлел хуралдың киржикчилери сонуургап көрүп, харын-даа амзаар аргалыг болганнар.
Шаңгыр-оол Моңгуш.
Чингис СААЯНЫҢ тырттырган чуруу.
