2023 чылдың апрель 22-де Тываның бирги археологу, төөгү эртемнериниң кандидады, Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы Монгуш Маңнай-оол чораан болза, 90 харлаар турган. Ооң күш-ажыл дептеринде ажылдаан чери деп чүгле чаңгыс – Тываның дыл, литература болгаш төөгү эртем-шинчилел институду (ТДЛТЭШИ) бижик бар (амгы үеде ТР-ниң Чазааның чанында гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду).
Монгуш Хүргүл-оолович Өвүр чурттуг. Ол 1933 чылдың апрель 22-де Улаатайга Хүргүл-оол Бугатаевич биле Норжуңмаа Чикеевна Монгуштарның 8 дугаар оглу болуп төрүттүнген. Олар 10 уруглуг чораан: 3 оол, 7 кыс. Монгуш Хүргүл-ооловичиниң чугаазы-биле алырга, ооң ада-иези ортумак шыдалдыг, эрес-кежээ кижилер чораан. Күш-ажылга шудургузу, хөй мал өстүргени дээш ооң ачазы күрүнениң шаңнал-макталын ап чораан, харын-даа Москвага ССРЭ-ниң улус ажыл-агыйының чедиишкиннериниң делгелгезинге безин четкен.
Ада-иезиниң ажылгырын оглу база дөзеп алган. Школачы чорааш-ла, ол дээди эртем-билиг чедип алырын шиитпирлеп алган. Монгуш Хүргүл-ооловичиниң бодунуң чугаалап чорааны-биле алырга, ооң үлегер-чижек ап чораан кижизи – Хандагайты школазының тергиин өөреникчизи Монгуш Доруг-оол. Сөөлүнде Доруг-оол Алдын-оолович база-ла ат-сураглыг филология эртемнериниң кандидады, Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы, делегейде билдингир тюрколог, бодунуң мөзү-шынары-биле бүгүдеге хүндүткелдиг эртемден чораан.
Школаны дооскан соонда, улаштыр өөренири-биле Монгуш Хүргүл-оолович Башкы училищезин шилип алгаш, ону 1954 чылда дооскан. Ол-ла чылын Ленинградтың күрүне университединиң төөгү факультединче кирип алган. Университетке өөренип тура, келир үеде шинчилел ажылы чорудары-биле археология эртемин шилип алган. Сөөлзүредир ол Тываның бир дугаар археолог эртемдени болган.
М.Х. Маңнай-оол университетти доозупкаш, Тываның дыл, литература болгаш төөгү эртем-шинчилел институдунга 1959 чылдың июль 15-тен эгелеп ажылдап эгелээн. Ол үеден бээр институттан дашкаар ол чүгле чаңгыс катап Москваже, ССРЭ-ниң Эртемнер Академиязының Археология институдунуң аспирантуразынче өөренири-биле чоруткан турган. Ооң эртем удуртукчузу – билдингир төөгүчү болгаш археолог Л.Р. Кызласов чораан. Аспирантураны дооскаш, «Төөгү эртемнериниң кандидады» деп эртем адын чедиишкинниг камгалап алгаш ТДЛТЭШИ-же ээп келген.
Тус чер чурттуг болгаш, бурунгу тураскаалдыг черлерни эки билир болганындан, Монгуш Хүргүл-оолович хөй чылдарның дургузунда (1960–1985ч.ч.) Москва болгаш Ленинградтан келген эртемденнерниң киржип турганы археологтуг экспедицияларны удуртуп чораан. Делегейге сурагжаан археологтуг ажыдыышкыннар ол үеге хамааржыр. Оларның эң-не билдингири Бии-Хемниң Аржаан суурунуң чоогундан тывылган, амгы үеде «Аржаан-1» (сөөлзүредир «Аржаан-2» база тывылган) деп скиф үезиниң базырыының казыышкыны болган. Оон тывылган янзы-бүрү материалдыг чүүлдер Тываның девискээринге барык 3000 чыл ажыг бурунгаар кандыг амыдырал турганын кайгамчыктыы-биле көргүскен.
Тываның бурунгу чурттакчылары мал ажыл-агыйлыг – көшкүн амыдыралдыг чораан дээрзи база катап бадыткаттынган. Азырап чораан малының уксаазы, аъттың херекселдери, аяк-савазы, каасталгалары амгы тываларныы-биле дөмей болган. Ол дээрге амгы тывалар бурунгу скифтерниң бир салгалы дээрзиниң херечизи. Ынчангаш «Аржаан-1» чүгле тыва чоннуң эвес, харын-даа Евразия диптиң төөгүзүнде билдинмес арынны ажыдып көргүскен делегей чергелиг казыышкын болган. Чүгле ол ажыдыышкын дээш төөгү, археология эртеминге Монгуш Хүргүл-оолович бодунуң адын мөңгеде арттырып каан.
Археологиядан өске, төөгү биле этнография база М.Х. Маңнай-оолдуң эртем сонуургалдары чораан. Ол 150 ажыг, ооң иштинде «Тува в скифское время», «Тува в эпоху феодализма», «Тувинцы: происхождение и формирование этноса» дээн чижектиг монографияларның болгаш өске-даа ажылдарның автору. Монгуш Хүргүл-ооловичиниң ажылдары чүгле Тываның болгаш ССРЭ-ниң (сөөлзүредир РФ-тиң) эвес, харын-даа даштыкы эртем сеткүүлдери болгаш номнарында парлаттынып үнүп турган. Оларның чамдыызы англи, немец, япон дылдарже очулдурттунган. Хуу ажылдардан өске, ол коллективтиг ажылдарның база автору, чижээлээрге, эде көрген болгаш неметтинген 2 томнуг «История Тувы», өөредилге номнары «История родного края» болгаш оон-даа өске.
Монгуш Хүргүл-оолович чурттуң болгаш делегей чергелиг хөй санныг эртем конференцияларының, симпозиумнарының киржикчизи чораан. Эртем ажылындан өске, М.Х. Маңнай-оол институттуң удуртулгазынга база ажылдаан: 1978–1986 чылдарда – төөгү болгаш этнография секторунуң эргелекчизи, 1986–1995 чылдарда ТДЛТЭШИ-ниң эртем талазы-биле оралакчызы, 1995–2015 археология болгаш этнография секторунуң удуртукчузу чораан. Бодунуң ханы билиглерин ол аныяк эртем ажылдакчыларынга дамчыдып, оларның ажылдарынга дузалажып база янзы-бүрү өөредилге черлеринге хөй санныг лекцияларны чорудуп турган.
Эртем болгаш хөй-ниитижи ажылы дээш М.Х. Маңнай-оол күрүнениң хөй санныг – 1970 чылда Тыва АССР-ниң Дээди Совединиң Президиумунуң Хүндүлел бижии, 1973 чылда «Социалистиг күш-ажыл чарыжының тиилекчизи» деп демдектиң, 1983 чылда «Тыва АССР-ниң эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг аттың, 1986 чылда Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажыл дээш» медалының, 1993 чылда «Кызыл хоорайның хүндүлүг хамаатызы» деп шаңналдарның эдилекчизи чораан. 1998 чылда ооң адын Тыва Республиканың «Тываның XX чүс чылының алдарлыг кижилери» деп Күрүне дептеринче киир бижээн. 2004 чылда Тыва Республиканың ордени-биле шаңнаткан, 2008 чылда «Россияның тергиин кижилери» деп энциклопедияже киирген турган.
Тываның бурунгу төөгүзүн, ооң чажыттарын бүгү делегейге ажыдып, алдаржыткан Монгуш Хүргүл-оолович Маңнай-оолдуң ады төөгү болгаш археология эртеминде мөңгези-биле артар.
/ С.Ч. ДОНГАК, ТГШИ-ниң этнография секторунуң эргелекчизи.
М.Ч. ЧООДУНУҢ тырттырган чуруу.
"Шын" №29 2023 чылдың апрель 22
