1940 чылдарның эгезинде тыва чогаалчыларның саны чеден хире чедип, чогаалдары чоннуң улуг сонуургалын чаалап ап, угаан-сарыылынга чогаалдарының дээжи күштели бээрге, оларның чогаадыкчы ажылын углап баштаар, чогаалдарының утка-шынарынга совет-партийжи идеологияны улам сиңирер сорулга-биле Тываның чогаалчылар эвилелин тургузар шиитпирни ынчангы эрге-чагырга хүлээп алган.
ТАР-ның революстуг намының төп комитединиң шиитпири-биле 1940 чылда чогаалчыларның бөлгүмүн тургускан, ооң удуртукчузунга Степан Сарыг-оол соңгуткан. Тыва Арат Республиканың чогаалчылар эвилелин тургузар дугайында доктаалды 1942 чылдың июль 19-та хүлээп алган. Ол-ла чылдың ноябрь 22 – 24 хүннеринде чогаалчылар эвилелиниң тургузукчу конференциязын организастап эрттирген. Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазынга Сергей Пюрбю соңгуттурган. Тываның чогаалчылар эвилелиниң баштайгы даргазының салым-чолу аар-берге болган. Чогаалдарында тыва националисчи хөөннер бар деп политиктиг буруудаашкынга таварышкаш, актыг черге шииттирип, элээн хөй чылдарны хоругдал лагерьлеринге эрттирген. Ооң дугайында Сергей Пюрбю мынча деп шүлүктеп бижээн.
Сагыжымда сорбуланып артып калган
Ырмасынчыг чылдар чораан.
Шаажылаткан, хоптатканның актыын адап,
Эчис шынын бөгүн тыпкан –
Салгакчылар доруккаштың чоргаарланыр.
Эрги-черзи – орук моондаан
Шагның холу чидир суйбап эдер ыйнаан.
Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюн тыва ниитилел болгаш чогаалчылар төлептии-биле демдеглеп эрттирген деп болур. Чогаалчыларның ийи аңгы эвилелдери бар апарганы аңаа шаптык болбаан. Кайызы-даа бодунуң үлүг-хуузун Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюн демдеглеп эрттиреринге киириштирген.
Кызыл хоорайда болгаш кожууннарда библиотекаларга Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюнга тураскааткан номчулга конференцияларын организастаан, тыва чогаалчыларның номнарының делгелгелерин дерип көргүскен, чогаалчылар-биле ужуражыышкыннарны эрттиргилээн. Чижээлээрге, Таңды кожуунда Балгазынның библиотеказынга “Тываның чогаалчылар эвилели: 80 чыл узун дурттуг орук” деп делгелгени онлайн чурумга эрттирген. Республиканың Александр Пушкин аттыг библиотеказы "Тыва чогаалда мээң ынак маадырым" деп чогаадыглар бижиириниң мөөрейин организастаан.
Тыва чогаалдың улуг байырлалынга кожавыс Алтай Республикадан хүндүлүг аалчы база кээп чораан. Ол дээрге тыва чогаалдың үндезилекчилери-биле эп-найыралдыг чораан Алтайның улустуң чогаалчызы Бронтоев Бедюров. Тываның гуманитарлыг болгаш тускай социал-экономиктиг шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчылары, Тываның күрүне университединиң студентилери болгаш башкылары-биле алтай чогаалчы ужурашкан.
Юрий Кюнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чериниң девискээринге тыва чогаалдың үндезилекчилери чогаалчыларга болгаш тыва чогаалдың очулдурукчуларынга тураскаалдың скульптурлуг хевирин тургусканы Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюнга онзагай белек болгаш көскү болуушкун болган. Бедик дөжек кырында гранит даштан кылган номнарны тургускаш, тыва чогаалдың үндезилекчилери С.Б. Пюрбю, С.А. Сарыг-оол, В.Ш. Көк-оол, С.К. Тока, О.К. Сагаан-оол, Л.Б. Чадамба, М.Б. Кенин-Лопсан, К.-Э. Кудажы, С.С. Сюрюн-оол, Ю.Ш. Кюнзегеш дээш өске-даа чогаалчыларның болгаш тыва чогаалдарның орус дылче очулдурукчулары А.А. Пальмбах (Тэмир), Н.А. Сердобов, М.И. Пахомов, С.В. Козлова, А.Ф. Емельянов, М.А. Хадаханэ, Г.И. Принцева, В.А. Бузыкаев оларның аттарын сиилбип бижээн.
Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюн демдеглеп эрттиреринге Тываның чурукчулар эвилелиниң кежигүнү Аяс Кагай-оолдуң киирген тускай үлүг-хуузун онзалап демдеглээр апаар. Тываның Баштыңының культура адырынга 2022 чылда грантызын чурукчу ойнап алгаш, республиканың чогаалчыларынга скульптурлуг хевирниң тураскаалын чогаадып, ону Новосибирск хоорайда «Элит-гранит» компанияга кылдырткан.
Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюнуң байырлыг хемчеглери октябрь 18-те Сергей Пюрбю аттыг Улусчу чогаадылга бажыңынга болуп эрткен. Тываның чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазы Саяна Өндүр чогаалчыларга, номчукчуларга болгаш чечен чогаалга хандыкшылдыгларга Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл ою-биле байыр чедирип, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзээн.
“Аныяк авторларның чогаадыкчы өзүлдезинге чогаадыкчы каттыжыышкыннарның ролю” деп илеткелди Тываның күрүне университединиң Литература музейиниң эргелекчизи, Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Мария Күжүгет, “Бай-Тайга кожуунда “Мөңгүлек” ыры-хөгжүмнүң чогаадыкчы каттыыжыышкынның ажыл-чорудулгазы” деп илеткелди ол каттыжыышкынның удуртукчузу, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Наталья Салчак, “Тываның аныяк шүлүкчүлери” илеткелди Тываның улустуң чогаалчызы Эдуард Мижит олар номчааннар. Илеткелдерниң утказындан-на Тываның чогаалчылар эвилелдери чаа авторларны илередип тыварынче, оларның чогаадыкчы ажылының өзүлдезинче улуг кичээнгейни салып турар дээрзи илдең болган.
Чогаал каттыжыышкыннарының кежигүннери чогаадыкчы ажылы-биле чыылганнарны таныштырып, боттарының чогаалдарын номчааннар.
Алтайның улустуң чогаалчызы Бронтоев Бедюров Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл ою-биле байыр чедирип тура, “Бис, чогаалчылар, боттарывыс чоннарывыстың, төрээн дылдарывыстың камгаланып артары дээш демиселдиң мурнуку одуруунда бис” – деп чугаалаан.
Тываның чогаалчылар эвилелиниң 80 чыл оюнуң байырлалының хөгжүмнүг кезээ эң солун болган. Тыва чогаалчыларның шүлүктери, оларның шүлүктеринге бижээн ырылар чаңгыланып турган.
Чижээлээрге, Тываның улустуң чогаалчызы Олег Сувакпиттиң сөзүнге композитор Дамба Хүреш-оолдуң бижээни “Хүлүмзүрүг” деп ырыны Россияның алдарлыг артизи, Тываның улустуң артизи Анзат Куулар уяңгылыг кылдыр ырлап кагды.
Салгын-биле сымыранчып,
Сарыг бүрү дүжүп туру.
Сагыжымны саймаараткан
Сарыым сени сактып чор мен...
Кызыл-Эник Кудажының, Сергей Пюрбюнуң, Юрий Кюнзегештиң дээш өске-даа чогаалчыларның уян хөөннүг шүлүктеринге бижиттинген ырылар уярадыр дыңналып, тыва чогаал тыва культураның үндезини дээрзин база катап бадыткап турду.
Шаңгыр-оол Суваң, чогаалчы.