«Арбай-Хоор» деп ырыны дыңнаваан, ырлаваан кижи бүгү Тывада чок деп болур.
Ажыл-ишке дадыккан
Адыжывыс каям, эш.
Анай чашты чаптап,
Арбай-хоорлап ойнаал
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Чеди чылын төрүвээн,
Черге хонар өшкүзүн
Улуг-Эргек дөгергеш,
Ужа-төжүн кескен.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Башкы, Ортаа салаалар
Пашты долдур дүлгеннер.
Биче, Уваа салаалар
Бичии бүүрек манааннар.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Чулгуп сояр чудуруум,
Чудук ышкаш билээм,
Кып-кыры, өп-өжүн,
чап-чарын,
Кижиргенир колдуктар.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Арбай хоор,
Арбай хоор.
Бо ырның сөзүнүң автору башкы, шүлүкчү Бавуужап Ондар, аялгазын композитор болгаш мөге Карак-Кат Ооржак бижээн. Ыры-биле атташ “Арбай-Хоор” ыры-хөгжүм ансамбли 1975–1980 чылдарда Тывага болгаш Совет Эвилелиниң өске-даа девискээрлеринге көргүскени концерттерге, киришкени ыры-хөгжүм көрүлделеринге “Арбай хоорну” тыва национал аян-хөөнге чараштыр күүседип, бедик үнелелди ап турганнар. Амгы үеде “Арбай хоор” ыры тыва хөгжүмчүлерниң болгаш ыраажыларның күүселдезинге бүгү делегейде диңмиреп турар.
Бавуужап Ондарның чүгле “Арбай хоору” эвес, ооң чогаатканы “Чорбадыве” деп шүлүүнге бижиттинген ыры тыва национал уран чүүлдүң эртинези апарган. Бо ыры база тыва национал ыры-хөгжүм ансамбльдериниң күүселдезинге бүгү делегейде дыңналып турар.
Теве мунуп чораан эвес,
Дендии бедик чорбадыве.
Делег кирип чораан эвес,
Дендии хайыы чорбадыве.
Адан мунуп чораан эвес,
Аажок саяк чорбадыве.
Кыдат кирип чораан эвес,
Кыдыг ырак чорбадыве.
Өрге эъди чиген эвес,
Өргезиш дээр чорбадыве.
Шерги мүнү ишкен эвес,
Шергизиш дээр
чорбадыве.
Аалымдан үнгенден бээр
Алдан хонган чорбадыве.
Ак-ла чемим сактырымга,
Ажым ханар чорбадыве.
Черимейден үнгенден бээр
Чеден хонган чорбадыве.
Ие чаштан чарылган дег,
Ийлээн ышкаш чорбадыве.
Бавуужап Ондарның шүлүктери болгаш шүлүглелдери тыва улустуң байлак аас чогаалынга үндезилеттингени “Арбай хоор”, “Чорбадыве” шүлүктеринден илдең. “Адаканның ала бугазы” номунда шүлүктеринде болгаш шүлүглелдеринде тыва национал аас чогаалының хөөннери сиңниккен.
Бавуужап Ондарның чогаадыкчы салым-чаяаны частып үнеринге «Сүт-Хөлдүң чалгыглары» чечен чогаал каттыжыышкыны база салдарлыг болган. Чогаалдарын номчукчулар сонуургап номчуур, ат-сураа билдингир чогаалчы апаргаш, бо чогаадыкчы каттыжыышкынның ажылын удуртуп, элээн хөй аныяк чогаалчыларны чечен чогаал оранынче чедип киирген.
Алыс черле башкы кижи болгаш, Бавуужап Чадамбаевич тыва улустуң аас чогаалын, оюннарын, чаңчылдарын шинчилеп, ажы-төлдүң кижизидилгезинге ажыктыг номнарны бижээн. 1997 чылда "Төлге бижии", 2005 чылда "Теве төптүг Тыва чурагай" номнары чырыкче үнген. Бодунуң башкы эртеми математика, физика башкызы-даа болза, ооң бичии уругларга бижээн шүлүктери, угаадыглары, суртаалдары уруглар садтарында, эге класстарда өөредилге-кижизидилге ажылынга калбаа-биле ажыглаттынып турар.
Чогаалчы Бавуужап Ондар 1940 чылдың октябрь 24-те Сүт-Хөл кожууннуң Көк-Терек деп черге төрүттүнген. Кызылдың башкы институдун дооскаш, төрээн чери Сүт-Хөл кожууннуң Суг-Аксы ортумак школазынга 40 чыл дургузунда физика, математика башкылап ажылдааш, чүс-чүс өөреникчилерни амыдыралдың улуг оруунче үндүрген. Тываның Улус өөредилгезиниң алдарлыг ажылдакчызы, Суг-Аксы суурнуң хүндүлүг чурттакчызы хүндүлүг аттар-биле Бавуужап Чадамбаевичиниң ажыл-херектери, амыдырал-чуртталгазы бедии-биле үнелеттинген.
Бавуужап Ондар чогаадыкчы салым-чаяанныг төрел аймактың чечен чогаалга төлээзи. Ооң кады төрээн дуңмазы Товарищтай Ондар Тываның баштайгы профессионал скульптору, Москвада Суриков аттыг уран чүүл институдунуң доозукчузу, “Тиилеттирбээн арат”, “Кадарчы” тураскаалдарның автору, Буян-Бадыргы ноянның тураскаалын кылыр деп тургаш, 1999 чылда хенертен чок болган. Ол тураскаалды скульпторнуң акызы Бавуужап Ондарның оглу, Тываның улусчу ус-шевери Байза Ондар кылып дооскан.
Чогаалчы Бавуужап Ондар өлчейлиг өртемчейден 2023 чылда чарлып чоруткан-даа болза, ооң онзагай утка-шынарлыг, каш янзы хөөннерлиг чогаалдары тыва чечен чогаалдың эртинези болуп артып каан.
КОЙГУННУҢ ЫРЫ
Дозураңнаан карактыг мен,
Доора талда чемиштиг мен.
Кыйыг бажы одарлыг мен,
Кызыл көшке чуңгуулуг мен.
Даалыктап чоруур мен,
Даады чаштыр чаңныг мен.
Майталчыңнаан
даванныг мен,
Баалыкта кокпалыг мен.
Башкы холум майышкак,
Барган черге багым чок.
Соңгу будум шоюшкак,
Чораан черге чолум ак.
КУДУУШКУН
Эчик-эчик, эчигей,
Ээремнелдир кут-ла, кут!
Кудуп чаъстаан ховуга
Кулун, чаваа оъттазын.
Эчик-эчик, эчигей,
Ээремнелдир чаг-ла, чаг!
Чаап эрткен шөлүңге
Чаагай тараа чалгызын.
Эчик-эчик, эчигей,
Эмин эрттир чагба даан.
Ында бирек оолчук дег
Ыглап туруп бербе даан.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23
