КАМБЫ-ЛАМА ИНСТИТУДУНУҢ 105 ЧЫЛЫ
Россияга кончуг нарын шериг-политиктиг өскерлиишкиннер үезинде Тывага Камбы-лама институду тургустунган. 1917 чылда Октябрь революциязының уржуу-биле чуртка хамааты дайыны чоруп турда, адмирал Колчакты Россияның дээди баштыңы кылдыр чарлаан. Чуртка хамааты дайынының үезинде чоннуң угаан-медерелинге шажынның салдарының күжүн, ооң дузазы-биле бодунуң талазынче хөй кижилерни хаара тудуп болурун эки билир адмирал Колчак Тывага Камбы-лама институдун тургузарынга дорт хамаарылгалыг болган. 1919 чылдың июнь 13-те ооң үндүрген чарлыы-биле Үстүү-Хүрээниң улуг ламазы Лопсан Чамзыны бүгү Урянхай крайның сарыг шажынның баштыңы кылдыр чарлаан. Чогум-на бо болуушкунну Тывага Камбы-лама институдунуң тургустунганы болгаш сайзырап эгелээни деп санай берген.
Тывага совет эрге-чагырга тургустунуп, коммунисчи идея тергиидээн үеде сарыг шажынны хораан, Камбы-лама институдунуң сайзыралы үзүктелген. Совет Эвилели буступ дүжүп, чаа Россия тургустунарга, шажын-чүдүлге Тывага база хостуг апаарга, буддисчи организациялар тыптып келген. 2010 чылда Үстүү-Хүрээге эрткен шуулганга Тываның буддистериниң Чиңгине ассамблеязы тургустунганын чарлаан. Урянхай край Россияның хоргадалының адаанга турда тывылган Камбы-лама институдунуң катап тургустунуушкуну оон эгелээн.
Россияга Тываның каттышканының 80 чылында Камбы-лама институдунуң 105 чылын база демдеглеп эрттирип турар. Ону ТР-ниң Чазаа, Культура яамызы, Тываның Камбы-лама эргелели болгаш Буддисчи өөредилгени болгаш шинчилелдерни деткиириниң фондузу организастаан.
Бо болуушкун чүгле Тыва Республикада эвес, а Россия Федерациязында көскү чүүл болганын Россияның Президентизиниң Администрациязының удуртукчузу Антон Вайнонуң байыр чедириишкини херечилээн. Камбы-лама институдунуң тургустунганы Россияда улуг шажын-чүдүлгелерниң бирээзи буддизмни сайзырадырынга база салдарлыг болганын Антон Вайно демдеглээн.
Пандито Камбы-лама институдун үндезилеп тургускандан бээр 105 чылының хемчеглеринге киржири-биле Дрепунг Гоманг хүрээниң бедик саңныг башкызы Джигме Гьяцо, Россияның сарыг шажын чүдүлгелиг регионнары Бурятия, Калмыкия, Даг-Алтай, Хакасия болгаш Санкт-Петербург, Москва хоорайлардан, Индиядан делегациялар Кызылга чедип келген.
Июнь 12-де делегацияларның кежигүннери Тываның найысылалы Кызыл хоорайның төөгү тураскаалдарын болгаш өске-даа онзагай черлерин таныжып көргеннер. Тываның Национал музейинге база чорааннар. Музейге экскурсия соонда Дрепунг Гоманг Дацанның Камбы-ламазы Джигмед Чамзы Тыва шажын-чүдүлге, культура болгаш төөгүнүң тураскаалдары болгаш өске-даа чүүлдери-биле онзагай дээрзин демдеглээн.
Үстүү-Хүрээниң улуг ламазы Лопсан Чамзыны бүгү Урянхай крайның сарыг шажынның баштыңы кылдыр чарлаан адмирал Колчактың чарлыы үнген хүн, июнь 13-те, Кызылда Тубтен Шедруб Линг хүрээге Бурятия, Калмыкия, Даг-Алтай, Хакасия болгаш Санкт-Петербург, Москва хоорайлардан, Индиядан делегацияларның кежигүннериниң киржилгези-биле байырлалдың мөргүлү болуп эрткен.
Июнь 13-те «ХХ чүс чылда Тываның девискээринге буддизмниң хөгжүлдези: хөгжүлдениң тускайлаң талалары, Пандито Камбы-лама институду, төөгүлүг болуушкуннар” деп "төгерик стол" Коңгар-оол Ондар аттыг Үндезин тыва культура төвүнге болуп эрткен.
ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның мурнундан байырны “төгерик столдуң” киржикчилеринге чедирип, тыва улустуң сагыш-сеткилиниң, мөзү-бүдүжүнүң чарылбас кезии буддизм дугайында эртем-шинчилекчи хемчег хөй-ниитиге ужур-дузалыг дээрзин демдеглээн.
Тывага Камбы-лама институду тургустунарынга салдарлыг болган төөгүлүг болуушкуннар, оларның киржикчилериниң дугайында “Урянхай крайга Камбы-лама институдунуң тургустунганы” деп илеткелди төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның күрүне университединиң өөредилге талазы-биле проректору Салимаа Ховалыг номчаан.
Культурология эртемнериниң кандидады, Тываның национал архивиниң директору Белекмаа Мунгениң номчааны “Тывага буддизмни институтчутканының архив документилери” деп илеткелден Тывага Камбы-лама институду тургустунганының төөгү документилериниң дугайында солун болгаш ажыктыг чүүлдерни “төгерик столдуң” киржикчилери билип ап, Владимир Ермолаев дээш өске-даа фотографтарның тырттырган чуруктарын көргеннер.
Төөгү эртемнериниң кандидады, Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң төөгү секторунуң эргелекчизи Аяна Самданның номчааны “Чадаананың Үстүү-Хүрээзиниң Камбы-ламазы Лопсан Чамзының төөгү допчу намдары” деп илеткелден Лопсан Чамзының амыдырал-чуртталгазының, Тывага буддизмниң хөгжүүрүнге ооң шажын-чүдүлге ажыл-чорудулгазының дугайында солун чүүлдерни “төгерик столга” чыылганнар билип алганнар.
Илеткелдер соонда Тывага Камбы-лама институду тургустунганынга хамаарыштыр сайгарылга чугаалажыышкын, бодалдар солчуушкуннары болган. Тывада буддизм болгаш Камбы-лама институду чедиишкинниг сайзырап, чоннуң угаан-медерелинге чаагай салдарлыг болуп турар деп түңнелди «ХХ чүс чылда Тываның девискээринге буддизмниң хөгжүлдези: хөгжүлдениң тускайлаң талалары, Пандито Камбы-лама институду, төөгүлүг болуушкуннар” деп "төгерик столдуң" киржикчилери үндүргеннер.
Камбы-лама институдунуң 105 чылының байырлалының үезинде, июнь 14-те, Тываның Камбы-ламазының шаңналы дээш тыва национал хүрешке, ча адарынга маргылдаалар эрткен.
Ш. МОҢГУШ.
Чуруктарны интернеттен алган.
“Шын” №44 2024 чылдың июнь 15
