2025 чыл юбилейлер-биле байлак чыл болуп турар. Оларның бирээзи ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң 80 чылдаан ою. Ук институт чүгле эртем талазы-биле эвес, а республиканың культурлуг өнчүзүн кадагалап сайзырадыр талазы-биле кызыгаар чок чедиишкиннерлиг болганын демдеглээри чугула.
Октярбь 1-де Чазак бажыңынга Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң тургустунганындан бээр 80 чыл оюнга тураскааткан «Тывада гуманитарлыг эртемниң эрткен үези, амгы үези болгаш келир үези» деп Бүгү-российжи эртем-практиктиг конференцияның пленарлыг хуралы болуп эрткен. Аңаа Россияның аңгы-аңгы эртем албан черлериниң төлээлери болгаш кожа-хелбээ Моолдан эртемденнер киришкен.
Тыва Республиканың Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Алексей Сазан-оол республика Баштыңының өмүнээзинден эртемденнерге байыр чедирген.
«Юбилейлиг конференция делегей чергелиг деңнелче үнүп, Моолдуң болгаш Россияның эң-не шыырак эртем албан черлериниң төлээлериниң киржилгези-биле эртип турарынга өөрүп тур мен.
Бөгүн Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду тургустунганындан бээр таптыг-ла 80 чыл ою болуп турар. Баштайгы эртемденнеривистиң ажылы ооң-биле сырый харылзаалыг. Эртем талазы-биле кады ажылдажылганың шөлдерин калбартыры эртем адырынга чугула черни ээлеп турар. Өзүп орар салгалывыска төрээн тыва дылын, чаагай чаңчылдарын кадагалаар, үнелээр кылдыр кижизидер ажылды уламчылаар дээрзинге сеткиливис ханызындан идегеп, бүзүреп тур бис»– деп, ол чугаалаан.
Юбилейин демдеглеп турар институттуң хоочуннарынга болгаш амгы үеде эртем-билигниң хөгжүлдезинге улуг үлүг-хуузун киирип, үр үе дургузунда үре-түңнелдиг ажылдап чоруур эртемденнерге, эртем ажылдакчыларынга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның чарлыы-биле «Тыва Республиканың эртеминиң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты ТР-ниң Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң аас чогаал эртеминиң секторунуң удуртукчу эртем ажылдакчызы Маргарита Кунгаага болгаш төөгү эртемнериниң доктору, Моолдуң эртемнер академиязының академиги, Чиңгис-Хаан национал музейиниң (Улан-Батор) директору Чулуун Сампилдондовка тывыскан.
Эртем ажылдакчызы, ТГШИ-ниң словарь секторунуң эргелекчизи, филология эртемнериниң кандидады Кызыл-Маадыр Симчит болгаш ол-ла институттуң археологтуг шинчилелдер төвүнүң эргелекчизи, төөгү эртемнериниң кандидады Лариса Чадамбага Тываның Баштыңының хүндүлел бижиктерин тывыскан.
ТГШИ-ниң дузалал эртемнер талазы-биле директорнуң оралакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Оттук Иргит биле ол-ла институттуң эрге-хоойлу, саң-хөө, организастыг деткимче килдизиниң кол специализи Долаана Аракчаа Тываның Баштыңының өөрүп четтириишкин бижиктери-биле шаңнатканнар.
ТР-ниң Дээди Хуралының Даргазы Каң-оол Даваа ак сеткилдиг ажылы болгаш тыва эртемниң сайзыралынга үлүг-хуузу дээш Тыва Республиканың Чазааның чанында Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң дыл эртеминиң секторунда эртем ажылдакчызы, филология эртемнериниң кандидады Оюмаа Саяга база ол-ла институттуң шажын эртеминиң секторунда эртем ажылдакчызы Алисия Моңгушка, ол-ла институттуң директорунуң административтиг болгаш экономиктиг айтырыглар талазы-биле оралакчызы Кежик Моңгушка Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) хүндүлел бижиктерин тывыскан. Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) «Тыва Республикада парламентаризмниң 100 чылы» тураскаал медалын ТГШИ-ниң хоочуну, филология эртемнериниң кандидады Мария Мартан-оол алган.
Шаңналдар соонда «Тывага гуманитарлыг эртемнерниң хөгжүлдезиниң төөгүзү», «Филология институдунга тыва дыл болгаш фольклор талазы-биле шинчилелдер» дээш өске-даа темаларга илеткелдерни эртемденнер илеткээн.
Ол ышкаш хоорайның аңгы-аңгы черлеринге чеди шөлчүгешке хемчеглер болган. Аңаа төөгү, этнография, археология, культура болгаш шажын, литература болгаш улустуң аас чогаалы, дыл эртеми, бижик болгаш словарьлар, социология, политология болгаш экономика дээн ышкаш эртем адырларын хаара туткан. Хакас, Бурят, Алтай, Тыва, Саха (Якутия) республикаларның, Моолдуң, Москва, Санкт-Петербург, Новосибирск хоорайларның, Тюмень облазының дээш 100 хире эртемденнер Тываның гуманитарлыг эртемнериниң төөгүзүн, тыва эртемденнерниң чедиишкиннерин, ол адырның келир үезин сайгарып чугаалашкан.
Бо хүннерде ТГШИ тыва дыл болгаш чогаал эртеминиң хөгжүлдезинге, ол ышкаш Төп Азияда чурттап чоруур чоннарның төөгүзүн, археологиязын, этнографиязын, культуразын шинчилээр талазы-биле мурнуку одуругда. Республикада эң-не бурунгу эртем албан чери болуп турар. Бо институтту тыва эртемденнерниң, эртем ажылдакчыларының каңнакчызы дээни чөптүг. Ооң төөгүзү ХХ чүс чылда Россияга болгаш Тывага болуп турган дүвүренчиг төөгүлүг болуушкуннар-биле сырый холбаалыг. 1945 чылдан бээр ТГШИ-ге 157 эртемден, шинчилекчилер ажылдаан. Оларның аразында 93 эртемден, 19 эртем доктору, 74 эртем кандидады ажылдап турар. Амгы үеде институтта 6 эртем доктору база 23 эртем кандидады ажылдап турар. 1946 чылдан тура ниитизи-биле 1 082 205 экземплярлыг 583 эртем ному парлаттынган.
Айдың ОНДАР.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9
