РОССИЯНЫҢ ЭРТЕМ ХҮНҮ
Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдириниң институдунуң эртем ажылдакчызы, «Тергиин аныяк эртемден–2019» мөөрейге 2-ги черни алган Солаңгы Ондар-биле Россияның эртем хүнүн уткуштур чугаалаштым. ТР-ниң Баштыңының шаңнал бижиктерин ол чаңгыс эвес удаа алган.
Солаңгы школага өөренмейн тургаш-ла, номчуп, бижип, санай берген. Ол 2005 чылда Кызылдың 5 дугаар гимназиязының 9-ку клазын дооскаш, Новосибирскиниң күрүне университединиң информатика эртемнериниң дээди школазынче кирип алган. 2015 чылда ол-ла университетти кызыл диплом-биле чедиишкинниг дооскан. Дээди эртемниг чанып келгеш, 2016 чылда Россияның эртемнер академиязының Сибирь салбырының Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шиңгээдириниң институдунга ол ажылдай берген.
– Солаңгы Александровна, «Шын» солуннуң номчукчуларынга ал-бодуңарны, ада-иеңерни таныштырыптар силер бе?
– Александр Шактар-оолович, Чечек Моңгушовна Дулуштерниң дун кызы мен. Авам бүгү назынында ИХЯ шугумунга ажылдап чораан. Авам хол бөмбүүнүң тергиин ойнакчызы. Республиканың «Динамо» командазынга ойнап чораан. Ачам хуу сайгарлыкчы, бурунгаар көрүштүг, спортчу кижи чораан. Ол ам бистиң аравыста чок. Бодумдан бичии чаңгыс кыс дуңмам юрист. 13 харлыг кызым бар.
– Эртем оруун канчап шилип алган силер? Бичииңерде эртемден болур мен деп бодап турдуңар бе?
– Новосибирск хоорайга өөренип турган университедим Академ хоорайжыгашта турар. Ук девискээрде 30–40 хире эртем институттары бар. Академ хоорайжыгашка өөренип тургаш-ла, эртем ажылын сонуургай берген мен. Бир-ле чүүлдү шинчилээри меңээ солун ажыл. Үш дугаар курска өөренип турувуста, бисти бир лабораторияга кожуп каан. Аңаа-ла эртем ажылының эгези боор, курс ажылын кылып эгелээн бис. Магистрниң дипломун камгалап, өөредилгемни доозуп алгаш, Тывага чанып келгеш, бо институтка ажылдай бердим. Келир үеде мергежил дугайында онзагай күзел бичиимде турбаан. Эртем ажылы кылыр мен деп бодавайн-даа чораан мен.
– Эң-не баштайгы ажыл хүнүн ам-даа сактыр боор силер аа?
– Бо институтка хөмүр-даш шинчилээр лабораторияга ажылдап келдим. Лабораторияның удуртукчузу Любовь Хертековна Тас-оол Тываның хөмүрлериниң дугайында номнар, чогаалдар, статьялар хүлээткеш, кайы угланыышкынны шилип алырын сүмелээш, номчуттунар үе берди. Меңээ хостуг шилилге бээрге, аажок үнелээн мен. Өөренип көөрүмге, хөмүр-даштың органиктиг талазы таптыг шинчилеттинмээн болду. Дооскан эртемим–геолог-геохимик болгаш, хөмүр-даштың ол талазын шинчилээр деп шиитпирледим.
– Эртем ажылынга удуртукчу башкыңар кым ирги?
– Ынчан институтка ол талазы-биле эртемден турбаан. Ынчангаш эртем ажылынга дузалажыр удуртукчу дилеп эгелээш, Сыктывкар хоорайда геология институдунуң лабораториязының удуртукчузу, геология минерология эртемнериниң доктору Дмитрий Алексеевич Бушнев 2018 чылдан эгелеп мээң эртем ажылы бижиирде удуртукчум апарган. Ук адырда шыырак башкыларның бирээзи.
– Бо хүннерде шинчилеп турар ажылыңар дугайында чүнү чугаалап болур силер?
– Ажыы-биле чугаалаар болза, Тываның хөмүр-дажы Кыдатта нефть болгаш газ тывылдырып турар породаның чаңгыс үеде тывылган эжи болуп турар. Ынчалза-даа Тываның девискээринде хөмүр-даш уургайларының хөмүрү чер кырынче үнүп келген. Ону Кыдатта дег, 2–3 километр черже өрүмнеп турбас. Оюлганнардан хөмүрнү алгаш, лабораторияга шинчилептер. Шупту талазы-биле деңнээрге, тургузуу-даа, химиктиг-даа талазы-биле дөмей.
Ынчап кээрге, бир эвес Тываның хөмүр-дажы ол-ла хевээр 2–3 километр черге чыткан болза, газты бүдүрүп болур турган. Бо үеге чедир чер шимчээшкиннери-биле хөмүр-даш чер кырынче үнүп кээрге, бүде берген турган нефть биле газ шыгжамырлары буступ-эстип калган болуп турар.
Бо үеде тус черниң хөмүр-дажы нефть биле газ бүдүрүп болур деп билир болганывыста, долгандыр девискээрлерни шинчилээримге, Моолдуң девискээринде хөмүр-даш уургайларында ындыг тургузуглуг хөмүр чер адаанда 2–3 километр черде чыдар болуп турар. Ында газ биле нефть бар деп түңнеп турар мен. Бо үндүрген түңнелдерим ам-даа парлаттынмаан. Январь 31-де болган конференцияга бо ажылымны улуг эртемденнерге таныштырдым.
– Аныяк эртемденнер конгрезинге чораан болгай силер. Ооң дугайында чүнү чугаалап болур силер, Солаңгы Александровна?
– Ноябрь 28-тен декабрь 1-ге чедир аныяк эртемденнерниң чыыжы Сочиде эртем төвү «Сириуска» болган. Российжи билиг ниитилелиниң өмүнээзинден Тывадан ийи кижи: Тываның аныяк эртемденнер эвилелиниң даргазы Оттук Иргит-биле кады чораан бис. Конгресске хөй эртемденнер, башкылар, губернаторлар Россияның бүгү булуңнарындан болгаш даштыкыдан бээр чыглып келген. Хемчегниң үш дугаар хүнүнде РФ-тиң Президентизи Владимир Владимирович Путинниң келгени онзагай болуушкун болган.
«Сириуска» Россияның 4 муң ажыг аныяк эртемденнери чыглып кээрге, дыка-ла солун болгаш ажыктыг болган деп санаар мен. Бодум хуумда Зимбабведен биолог эртемденнер-биле найыралдажып алдым. Новосибирскиге кады өөренип турган эштерим база конгресске киржип келген. Солун, уттундурбас ужуражылгалар аңаа болду.
Дараазында чүнү кылып болурун конгресске билип алдым. «Аныяктар лабораториязы» деп мөөрейге киржип болур чорду. Бир эвес аңаа удуп алыр болза, боду лаборатория ажыдар акшаландырыышкынны камгалап алыр арга бар. Лабораторияның ажылдакчылары шупту сургуулдар, магистрлер, апспирантылар азы аныяктар болур ужурлуг. Ону шенеп болур-дур мен деп көрдүм. Бир билип алган чүүлүм болза, моон-даа өске хөмүр-даштарны шинчилеп көргеш, девискээрни улгаттырары чугула деп көрдүм.
– Амгы үеде эң-не улуг күзелиңер чүү ирги?
– Бо үеде эң-не улуг күзелим – кандидат эртем чадазын камгалап алыры. Ажылымны дооскаш, дужааптым. Удавас харыызын алыр дээш, манап турар мен. Эртем адын камгалап алган соонда-ла, чаа оруктар немей ажыттынар боор.
– Силерниң бодалыңар-биле Тываны сайзырадыр дизе, чүнү канчаар болза экил?
– Өске чурттарны шинчилеп, төөгүнү өөренип көөр болза эки. Кызыгаары ажык, өске чурттар-биле хөй харылзаалыг, оруу эки, бүдүрген бараанын даштыкыже үндүр сөөрткеш, даштыкыдан бодунда чок бараанны киир сөөртүп турар чурттар сайзыраңгай болур. Тываже хөй инвесторлар чалап, оларны хаара тудар болза, ынчан сайзырал шапкынчый бээр. Ынчалза-даа сайзырал чүгле экномика-биле кызыгаарланмас ужурлуг. Мага-бот, угаан-медерел талазы-биле база сайзырал деңге чорууру чугула. Кадык амыдырал херек. Спортка хандыкшылдыг, чүдүлгези күштүг болурга-ла, чоннуң амыдыралы экижиир деп санаар мен.
– Хостуг үеңерде чүнү кылырынга ынак силер?
– Ажылдан аңгыда, аян-чоруктаарынга ынак мен. Бо хүнге чедир делегейниң 13 чуртун кезидим. Колдуу Азия чурттарын мурнуу чүктен барыын чүкке чедир, Кореядан Египетке чедир эргээн мен. Аян-чоруктарым дугайында ном бижип эгеледим. 2024 чылды уткаан Чаа чылда мээң бижип турар номумну бодунуң чурттунга парлап үндүрер күзелдиг вьетнам өңнүк-биле найыралдажып алдым.
– Спорт-биле өңнүк силер бе?
– Ийе, улуг теннисти ойнап, йогалап чоруур мен. Сула-шимчээшкиннер угаан-медерелдиң эки ажылдаарынга чугула чүүлдү эртем ажылы бижип тургаш билип алдым.
Айдың ОНДАР чугаалашкан.
Чуруктарны маадырның архивинден алган
«Шын» №9 2024 чылдың февраль 7
