Тыва Республиканың Чазаа регионнуң бойдус курлавырларын болгаш экологиязын камгалаарынче угланган чугула шиитпирни чедип алган: 2033 чылга чедир Чеди-Хөл, Тожу болгаш Тере-Хөл кожууннарда үүрелчек алдын казып тыварынга чаа чөпшээрелдер бээрин тургускан. Республика Баштыңының 2023 чылдан эгелеп экологтуг болгаш социал үзел-бодалдарны бадыткаан дилеглерни болгаш албан езунуң санал-оналдарын Россия Федерациязының Бойдус курлавырларының яамызынче болгаш чер адааның байлактарын ажыглаар федералдыг агентилелче (Роснедр) үргүлчү болгаш доктаамал бадыткап киирип турганындан ук шиитпир хүлээп алдынган.
Роснедрниң 2025 чылдың июнь 6-да хүлээп алганы 313 дугаарлыг дужаалы 2033 чылга чедир федералдыг бюджеттен акшаландырыышкын алыр ажыктыг казымалдар тывыжынга геологтуг шинчилел ажылдарының объектилериниң планын элээн өскерткен. Ол планче Чеди-Хөл, Тожу база Тере-Хөл кожууннар девискээринде үүрелчек алдынның үш чаа курлавыр объектилери база кирген. Чаа дүрүмнер ёзугаар ол девискээрлерде үүрелчек алдынны казып шинчилээр эргени чагыг-биле алырын күш чок болдурган. Ам чер иштиниң байлааның участоктарын бээри чүгле аукцион ёзугаар чоруттунар, ол чүүлдү 807/22 дугаарлыг Чурум-биле быжыглаан. Бо документиде аукционнарга садып-саарар үүрелчек алдын чыдыны болгаш курлавырлары бар участоктарны белеткээриниң тодаргай чурумун, ол ышкаш геологтуг шинчилелдер кылырын чөпшээрээн участоктарны даңзыже албан киирерин доктааткан.
Айыткан черлерниң чурттакчыларының дилеглери база хөй санныг кыйгырыгларынга даянып тургаш, бо өскерлиишкиннерни хүлээп алган. Ылаңгыя Чеди-Хөл кожуунда алдын казып тыварының айтырыы чидигленген турган: сөөлгү чылдарда тус черниң чурттакчылары алдын казып тывар компанияларның ажыл-чорудулгазынга таарзынмайн турарын ажык-чарлыы-биле илереткен. Арга-арыгны кезип, даг ажылдарын чорудуп эгелээрге, экология өскерлип, элээн каш чурттакчылыг черлерниң ижер суунуң чаңгыс дөзү болур тус черниң хемнери хирлениринден сестип, дүвүрээзинни үндүрген.
2024 чылда Чеди-Хөл кожуунга эрткен хөй-ниити дыңнаашкыннарында чыылганнарның көвей кезии алдын казып тывар ажылдарны бүрүнү-биле хоруурун дилеп, эрге-чагырганың аңгы-аңгы органнарынче коллективтиг кыйгырыгларны киирген.
Ынчап кээрге хоруушкунну кииргени регионнуң чүгле экономиктиг болгаш экологтуг сонуургалдарын көргүскен эвес, а тус чер чурттакчыларының арыг хем-сугларны, онзагай бойдусту болгаш амыдыралдың үндезин овур-хевирин кадагалап арттырар дээн туружунга дүгжүп турар. Бо базым Тыва Республиканың долгандыр бойдус хүрээлелинге аар чүъктү чүгле эвээжедир эвес, а бойдус курлавырларын узун хуусаада деңзигүүрлүг болгаш харыысалгалыг ажыглаарын хандырар.
ТР-ниң Чазааның парлалга албаны.