2023 чылдың ноябрь 17-де өгбе чогаалчывыс, тыва чогаалдың кол үндезилекчилериниң бирээзи, Тыва АССР-ниң улустуң чогаалчызы Степан Агбаанович Сарыг-оол 115 харлаан. Чогаалчының чырык адынга тураскаадып, хөй-ле янзы-бүрү хемчеглерни эрттирген турган. Баштай-ла тыва дылды сайзырадып, уругларга Тываның төөгүзүн билиндирери-биле тыва чогаалдың үндезилекчилериниң дугайын экранга көргүзер дугайында бодалдар чоруп турган. Культура яамызы ол үзел-бодалга даянып Степан Сарыг-оолдуң “Аңгыр-оолдуң тоожузу” деп чогаалды кино кылдыр тырттырар сорулганы салып турган.
Яамының специалистери Виталий Петров-биле кино тырттырары-биле грантыга киржир дугайында чугаалашкан түңнелинде дугуржулганы кылган. Бодунуң ээлчээнде ол кады ажылдап чоруур өңнүү Ролан Ооржак-биле дугурушкаш, ажылдап кирипкеннер. Амгы үеде ук ажыл адакталып турар. Ниитизи-биле “Аңгыр-оолдуң тоожузундан” үзүндүнү көргүскен фильмниң канчаар төрүттүнүп, бодарап келгениниң дугайында ооң режиссёру Ролан Ооржак-биле чугаалаштывыс.
– Ук кино-биле ажыл кажан, канчаар эгелээнил?
– Ынчангы культура сайыдының оралакчызы Сергей Монгуш Виталий Петров-биле кино тырттырар дугайында чугаалажып турган болду. Грантыдан долдуруптаалам дээрге, ажылдап кирипкен бис. “Тувиночка” сеткүүлүнүң редактору Роланда Сандан грант долдурарынга дузалашты. Ону долдуруп турар үеде Тываның ССРЭ-ге каттышканындан бээр 80 чыл оюн таварыштыр кылырын дугуруштувус. Ажыл кончуг-даа хөй болгаш берге болган. Ынчан мен өске кино тырттырар планныг чоруп турган мен. Ынчалза-даа ол ажылды соңгаарлаткаш, “Президентиниң культура эгелээшкиннериниң фондузунуң” грантызынга киржир ажылдарны чорудуп эгелээн бис. 2023 чылдың төнчүзү, 2024 чылдың эгезинде грантыны бижип дооскаш, чорудупкан бис. Май айда тиилеп алганывыс дугайында өөрүнчүг медээ келди. Улаштыр чогуур документилерни долдурар ажылдарже кириптивис. Аңаа Чазак Баштыңы Владислав Ховалыгның командазы база Культура яамызы кончуг дузалашты. Ажыл ынчан кидин түлүк чоруп эгелээн.
– Кинону тырттырарынга кымнар киржип турганыл?
– Грантының түңнели билдине бээрге-ле, Виталий Петров биле чогаалчы Николай Куулар кинонуң сценарийин бижип кирипкеннер. Николай Куулар өгбе чогаалчывыс Степан Сарыг-оолдуң салгалы болганы кончуг онзагай. Июнь айда ажылдап эгелээш, июль айның эгезинде сценарийни бижип доозупкан. Виталий Петров Культура яамызынга ажылдап турган болгаш, артистерни эки билири кончуг дузалыг болду. Ынчангаш сценарийни бижип тургаш-ла, кайы рольга кым тааржырын баш удур боданып алган. Шилилгени эрттиргеш, ниитизи-биле 40 хире кижини чыгган бис. Октябрь 11-де хааглыг, а ноябрь эгезинде Тыва дыл хүнүн таварыштыр баштайгы көрүлдезин көргүзер деп дугуруштувус.
– Актёрлар шилиири нарын болду бе?
– Эң-не кол Аңгыр-оол биле Арандолдуң рольдарын ойнаар оолдарны шилиир ажыл Чалыы көрүкчүлер театрынга (ТЮЗ) болуп эрткен. Аңаа Айлана Чадамбаның уругларны дүргени-биле чыып, шилилгени эрттиржип бергени кончуг өөрүнчүг болду. Түңнелинде, Аңгыр-оолдуң ролюнга Дидим-оол Даржайны, Арандолдуң ролюнга Доржуну шилип алдывыс. Ук театрдан ниитизи-биле 4 өөреникчи шилиттинген. Улуг артистерден Орлан Оюн, Тана Хөвең-оол, Шораана Ондар, Айзана Чылбак-оол олар ойнаан. Мону чугаалап тургаш, Шораана Ондарның дугайында чугаалавас арга чок. Ол Россия чергелиг кинолардан элээн ойнай берген арга-дуржулгалыг кино актеру. Амгы үеде ол далай эжиндирикчизиниң дугайында “Челюскин” деп кинода тырттырып чоруп турар “сылдызывыс”. Чеже-даа чай чок болза, төрээн чер-чуртунга кино сайзыралынга үлүүн киирип чедип келгени аажок өөрүнчүг. Ол ышкаш Москва, Башкирия, Йошкар-Ола, Абакандан эргежок чугула специалистерни база чалап алган бис. Оларга Сергей Костяков, Екатерина Зюзина, Артур Абдульман болгаш өскелер-даа хамааржыр. Ол ышкаш Өвүр кожууннуң Саглы суурдан база элээн уругларны киириштирген бис. Чүге дээрге Кызылдан ырак кожуунче хөй уруг алыры база берге болган.
– Кинону Өвүр кожууннуң чүү деп черге тырттырып турдуңар?
– Өвүрнүң Саглыга болгаш Чыраа-Бажы деп черге кинону тырттырдывыс. Тус черниң бойдузу кончуг чараш, көктүг-шыктыг чер болду. Саглының төнчү чок ховузун база магадап көрдүм. Шаанда “Хайыраан ботту” тырттырып турган черге база тырттырдывыс. Чүге дээрге Степан Сарыг-оолдуң бичиизинде өскен аалы ол кезекке турган. Караның шурапкан дуруун база көрдүвүс. Аңаа кинону тырттырып төндүрген бис.
– Өвүржүлер силерни кайы хире уткуп алды?
– Саглы болгаш Торгалыг суурларның чагырга черлери, Өвүр кожууннуң культура эргелелиниң даргазы Айдыс Даржай база өскелер-даа чылыг-чымчак уткуп, биске дузалашканынга өөрүп четтирер-дир бис. Эң-не онзагай чүүл – агаар-бойдузу, чер, суг, тайга-таңды ээлериниң бисти уткуп-хүлээп, ажылывыска дузалажып турганын чамдык демдектер бадыткап турар.
– Ол кандыг демдектерил?
– Баштай чеде бээривиске, агаар-бойдус аажок өскерлип турду. Ол арай берге болду. Саң салып, чер ээлеринге чер-чуртуңарны алгап-мактаар бис деп чалбарып, тейлеп, эки агаар-бойдустан хайырлаарын дилеп турувуста, дараазында хүн аязып келди. Дендии-ле чымыштыг, чай чок хүннер эртип турду. Даң бажындан кежээ 21.00 шакка чедир кинону тырттырып турдувус. Дараазында Торгалыгга чеде бергеш-ле, баш удур саңывыс салып, чер, суг, тайга-таңды ээлеринге чалбардывыс. Агаар-бойдус-даа баксыраваан, бисти эки хүлээп алган-дыр деп билдивис. Бир кежээ, ажыл соонда хемге эштип турумда, өске талакы эрикте бир-ле кижи мээң адым адаан ышкаш болду. Ол үеде шупту удуп, дыштаныр дээш белеткенип турган. Чер, суг ээзи боор деп бодал-биле эскербээн кижи болуп сугдан үнүп чоруптум.
Неделя болгаш дыштанып ап турган бис. Ажылчын неделя төнүп турда, бир сценаны тырттырары арткан. Дараазында дыштаныр хүн аяс боорга, боданып тургаш, черле тырттырыптар-дыр деп шиитпирлээш, тырттырып кааптывыс. Билген-даа ышкаш эртенинде даң бажындан кара кежээге чедир ак чаъс турупкан. Дыштанган соонда дараазында ажылдаар хүнүвүсте чагыдып каан дег кончуг-даа аяс хүн болду.
База бир хүн кино тырттырып тургаш көөрүвүске, чаъс бо чоокшулап келген. “Өршээп көрүңер, оода ажылывыс доозуптаалы, чер, суг ээлери дузалажып көрүңерем” – деп чалбарып, тейлеп турувуста, көзүлдүр-ле чаъс кыдыынче ээп чоруй барган. Бойдус биле кижиниң аразында харылзаа барын ынчан ийи караавыс-биле көрдүвүс.
– Кинону тырттырып туруңарда, кандыг бергедээшкиннер турду?
– “Аңгыр-оолдуң тоожузу” Тываның төөгүзүн көргүзүп турарын билир бис. Бистиң ада-өгбелеривис, чаңгыс чер чурттугларывыс орус чонну бир дугаар көрүп турар үзүндү база бар. Абакандан орус артистер чалаарывыска, хөй кезии шөлээде болганы-биле болдунмаан. Чүгле харын ооң мурнунда Бардо болгаш Дошкун хаттар деп киноларга ойнап турган Денис Энгель чедип келди. Быжар-думаага (оспа) удур тарылга кылып турар үзүндү база бар. Ында орус эмчиниң ролюн күүсекчи продюсер Екатерина Зюзина ойнап турду.
Эң-не берге чүүл өшкү, хой тырттырары болду. Аңгыр-оол ындыг-ла бай, ындыг-ла ядыы-даа эвес, ортумак өг-бүледе чурттап турар. Аалдың малы хөй эвес болур ужурлуг. Бистиң чеде берген аалывыстың малы аажок хөй болган. Каш малды тырттырар дээш, аңгылап алырывыска-ла, катчып-ла турар. Кинода хойну 3 бичии оол, арткан малды улуг улус айдаан. Ооң кадында олар кадрже кирбес дээш база кызып турарлар. Ынчаар-ла бүдүн хүн эрткен. Ындыг-ла хевирлиг бергедээшкиннерге чаңгыс эвес удаа таваржып турдувус. Оператор ук айтырыгларны шиитпирлээр дээш, кижилерге ыңай-бээр деп команда берген. Кижи бажы кизирт, ында-мында чырык, прожектор көрбээн мал-маган девидээн, дүвүрээн, кижилер-даа, мал-даа шуужуп-ла турар.
Бир катап сарлыктарга база таварышкан бис. Ойладырывыска, чоруй барган, чаңгыс дендии улуг өөрүнден ылгалдыг сарлык арткан. Хай дээримге-даа, шимчевес, менче көрүп алган турган. Бо-даа хей-дир дээш чорупкан мен. Тус черниң чурттакчыларының чугаазы-биле алырга, сарлык бугазы болган.
– Чогаалдың хемчээли улуг болгай. Кайы кезээн тырттырып турдуңар?
– Аңгыр-оолдуң буга мунуп, бөрүлерге сүрдүрүп турган үзүндүлерин тырттырган силер бе дээн ышкаш айтырыгларны бо-ла сала бээр. Чогаал узун болганда, шуптузун тырттырары болдунмас, грантының акша-хөреңгизи ындыг улуг сериал тырттырарынга чедишпес болганы-биле оолдуң төрүттүнүп келгенинден эгелээш, авазының амы-тынындан чарлы бээр үезинге чедир үзүндүлерни киирген бис. Ниитизи-биле чугаалаарга, Аңгыр-оолдуң бичии турганының бир чайын тырттырдывыс.
– Амгы үеде кандыг ажылдар артканыл?
– Амгы үеде монтаж, хөгжүм каасталгазы, өңнээшкин ажылдары чоруп турар. Аялгазын бистиң артистеривис боттары бижидип чоруп турлар. Кыска хуусаа дургузунда дендии улуг ажыл кылдынган. Тыва Чазакка, Культура яамызынга, театр ажылдакчыларынга, костюмерлеринге, реквизиторларынга, артистеринге, поварларга, чырык тудукчуларынга, “Креативтиг индустрия школазынга”, “Хөөмей” академиязынга, Тыва культура төвүнге болгаш бүгү-ле дузалашкан улуска шуптузунга улуу-биле четтиргенивис илередир-дир бис. Тывага кинону ам-даа сайзырадыр бис.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
Чуруктарны ТМГ-ден болгаш маадырның архивинден алган.
«Шын» №72 2024 чылдың сентябрь 21
