"Шын" солуннуң редактору Виталий Петров ат-сураглыг артист-биле чугаалашкан.
– Тывага хөгжүмнүң джаз деп хевири кажан келгенил? Тыва культурага джаз тааржыр бе, таарышпас бе? Амгы үеде джаз кайы хире сайзырап турарыл? Чонга хөгжүмнүң бо хевири кайы хире солунул?
– Экии, эргим номчукчулар! Джаз дээрге көрүкчүлер-биле болгаш чоннуң аразында харылзааны тудуптар база улусту тудуштуруптар, хосталганы бээр хөгжүмнүң хевири деп санаттынып турар. Мээң өөренип келгеним болза, Тывага турган бе азы турбаан чүве бе деп айтырыгга харыыны Сергей Николаевич Өлзей-оолдуң солунга берген сактыышкыннарындан номчаан мен. Сергей Николаевич Өлзей-оол – бистиң алдарлыг артизивис, филармонияның директору база чораан. Хөгжүмчүлер аразында эң ынак хөгжүмчүвүс база саксофонист, ол джазка дыка ынак чораан. Кызылдың уран чүүл училищезинге өөренип турда 1960 чылдарның ортан үезинде Тывага Леонид Каревти чалап эккээрге, симфониктиг оркестрни дирижерлавышаан, студентилерден джаз бөлүктү база тургускан. Баштайгы ойнакчыларның аразында Вячеслав Кенденбиль, эң-не шыырак хөгжүмчүвүс база композиторувус Владимир Тока, олар дыка шыырак ойнап эгелээн. Кезээде чалаттырып, танцыларга-даа ойнап эгелээн турган. Леонид Иванович Карев чоруй барган соонда буурап дүшкен. Чаңгыс кижиден хамааржыр деп чүве ол хире болуп турар.
– Джаз Тывага ооң соонда каш чылга чедир турганыл?
– 1990 чылдарда Сергей Николаевич Өлзей-оол филармонияның директору апаргаш, Леонид Каревти катап база симфониктиг оркестрже чалаан турган. Ол-ла үеде симфониктиг оркестрге "Симфо Тыва Биг бенд" – деп джаз ойнаар бөлүк тургустунган. Ол үеде мен оларның-биле ойнаар аас-кежиктиг болган мен.
– Тыва чоннуң болгаш ынчангы даргаларның көрүжү кандыг турганыл?
– Россияга 1930 чылдарда джаз тывылган турган болза, Тывага джаз хамаанчок көңгүс өске байдал турган. А 1960 чылдарда чурт сайзырап, джазты чөпшээрээн турган болгаш, шыырак бар чыткаш, эртемниг киживис чоруй барганы-биле соксап калган. Джазты ойнаарынга тускай эртем херек. Ону албан өөренип алыр. Гармония дээрге классиктиг гармонияга деңнээрге көңгүс өске. Бодунуң дүрүмнери бар. Ынчангаш башкы чоруй баарга, боттарының шыдавазы-биле тарай халчы бергеш, соксай берген турган ол-дур. 1990 чылдарда катап-ла ол башкы чедип келген. Бо үеде эки чүвези интернет бар болгаш, улус оон ноталарны тыпкаш, өөренип алыр. Ол үеде ындыг чүве чок, албан тускай бижиир аранжировщиктер деп улус база херек. Леонид Иванович Карев боду аранжировщик турган. База бирээзи Владимир Тока – бистиң аранжировщиктеривис ол-дур.
– 90 чылдарда катап көдүрлүп турган үеде кымнар ойнап турганыл?
– Катап көдүрлүп турган үеде Сергей Николаевич, Владимир Салчакович Тока, Вячеслав Кенденбиль дээш оон-даа хөй. Хөй кезии дуу оранче чорупкан. Ол үениң ойнап турган улузундан арткан улус дээр болза: Валерий Дыртый-оолович Ондар (барабаннар), Алексей Саая (кларнет, саксофон), Алексей Салчак (дирижер), Игорь Дулуш (бас-гитара) база мен.
– Ол үеде канчаар сайзырап эгелээн? Кандыг бергедээшкиннер турганыл?
– 1990 чылдарда берге үелер турганын боттарыңар билир силер. Ынчангаш дыка-ла улуг сайзырал албайн барган. Ынчан концерттерни ойнааш, акша чогу-биле картошка, капуста ап турган бис. Хөй-ле хоорай, суурлар кезиир барымдаа чок турган.
– Эң солун гонорарыңар чүү турган ирги?
– Бо чоок-кавы суурларга ойнааш, картошка, капуста, Сүт-Хөлге – изиг-хан алган бис. Артистерни аштатпас дээш, чон дыка кызар турган. Ол дээш чонга улуу-биле четтиргенивис илередир улус-тур бис.
– 2000 чылдарның ортузунда Үстүү-Хүрээже делегейниң тергиин, алдарлыг джаз сылдыстары – "Сан-Ра" оркестри кээп чораан. Оларның-биле кады ойнап турган болгай силер. Ол дугайын сонуургадып көрүңерем.
– 2004 чылда кымның-даа дүжүнге кирбейн турган. Бо дээрге Тываже хамаанчок, Россияның улуг хоорайларынче безин келбейн турар өртээ дыка аар, нарын бөлүк-түр ийин. "Сан-Ра" дээрге “фри-джаз” (хостуг джаз) деп хевириниң эгелекчилери кылдыр санаттынып турар. Олар Россияга чүгле 70 чылдарда чаңгыс катап келген турган. Оларның гонорары дыка аар. Ынчалза-даа кижиден дыка хамааржыр. 2003 чылда мээң өөм ээзи Игорь Дулуш Европа чорааш, бо улус-биле таныжып алгаш, аныяк болгаш, билбези-биле Үстүү-Хүрээже чалап дүжүрүпкен. Ол чүү чүвел деп кедергей айтырып-айтырып, бир чыл болганда чедип келген.
– Өртек-үнезиниң дугайында айтырыг көдүрген бе?
– Ойнаанының гонорарын чадажы берген бис. Ол улусту баштап турар ийи дугаар делегей дайынының киржикчизи Алан Маршалл: “Чок, муңгараваңар, силер биске дыка чараш чуртту көргүзүп бердиңер. Ынчангаш гонорар чүү-даа херек чок” - дээн. Ооң соонда-даа 3 катап келген. Кандыг-даа акша чокка, Тывага ол хире ынакшаан, бойдузун, чонун кайгап ханмаан. Ам бо чылын Үстүү-Хүрээни чайын эрттирер деп турувуста, коронавирус дээш соксадып каапкан. Бо чылын бо улусту албан эккээр деп бодалдыг турган бис. Олар база чөпшээрешкен турган. Соңгаартан келген хамык улус канчап бо "Сан-Раны" эккеп турар силер дээш, кайгап ханмас. Чүге дизе улуг хоорайларда сайгарар, билир улус ону көрүксеп, дыка манап турар боор.
– Хөгжүмчүлерге, артистерге "Сан-Раның" келгени кандыг ужур-дузалыг болганыл?
– Олар анаа ынчаар келбес, чүгле Үстүү-Хүрээге эвес, Сүт-Хөлге база концерт үндүрген. Сүт-хөлчүлер сактып тур боор. Сүт-Хөлдү база көргүскен бис. Дыка чарашсынып, кайгап ханмаан. "Сан-Ра" чүгле концерт үндүрүп кааш чоруй барбаан, бистиң хөгжүмчүлерге дыка ажыктыг мастер-класстарны көргүскен. Ол улустуң чаңгыс мастер-клазы дээрге дыка улуг аас-кежик. Кады ойнаарга безин хей-аът дендии көдүрлүр. Ынчангаш үрер хөгжүм оркестри болгаш "Джаз-бэндиниң" оолдары улуг күштү "Сан-Радан" алгаш, оон өөренип алган болгаш, чонну мынчаар кайгадып, ойнап турар деп санаар-дыр мен. Ол чүүл биске дыка улуг чедиишкин болгаш улуг идигни берген. Ол үеде Чазактың үрер хөгжүмүнүң оркестри анаа студентилерниң оркестри кылдыр санаттынып турган. Бистиң училищеге Тимур Дыртык-ооловичиниң студентилери турган. Сан-Раның келгени дээрге Тываның культуразында дыка улуг революция деп санаар мен. Ооң соонда Чазактың үрер хөгжүм оркестри кымга-даа дөмейлешпес мындыг оркестр апарган. Тываның тугун тудуп алган киискидип чоруур оркестр-дир. Олар аъттар-даа, коньки-даа кырынга ойнап, танцылап-даа, ойнап-даа чоруур. Дыка солун мындыг оркестр төрүттүнүп келген. Ооң соонда Тимур Дыртык-оолович Шолбан Валерьевичиден 2 дилег кылган турган: “Студентилер доозуптарга, тарай халчып чоруй барбазы-биле, ол хире ойнаар улусту чаңгыс черге тудуп алгаш, чараш оркестр кылып алыр-дыр, Шолбан Валерьевич, чөпшээреп көрүңер” – дээрге, чөпшээрээн. “Ол-ла оолдарның соңгаар өөренип, тарай халышпазы-биле маңаа өөренип алыр арга бар бе?” – дээн. Чөөн чүк академиязынга джазтыг салбыр ажыткаш, маңаа мынчаар шупту дооскан бис. Бис студентилеп турувуста баштайгы башкывыс Петр Казимир башкы – Красноярскиниң доцентизи, шыырак трубач, дирижер. Эгезинден тура бо башкы алган, доостурган башкывыс Валерий Симонов – делегейде база бир джазта бодунуң ады алгый берген, Россияның алдарлыг уран чүүл ажылдакчызы база саксофонист. Бо ийи башкы оркестрни доостурган. Бис өөренип тура-ла, 2010 чылда Үстүү-Хүрээге эң шыырак бөлүк деп дипломнуң эдилекчилери болдувус. Ынчан бис "Джаз-Бэнд ВСГАКИ" деп адаттынып турган бис. 2015 чылдың сентябрь 10-да дужаалы-биле Тываның күрүне филармониязының профессионал бөлүү кылдыр бактааттынгаш, "Тыва Джаз-Бэнд" деп үнүп келген бис.
– Бо хүн Тывада ниитизи-биле джаз ойнап турар каш бөлүк барыл?
– "Тыва Джаз Бэнд" деп чаңгыс оркестр бар. Тывада бар оркестрлер симфониктиг, национал оркестр болгаш Чазактың үрер хөгжүм оркестри, "Тыва Джаз-Бэнд" деп 4 улуг оркестр бар. Шупту аңгы-аңгы жанрларда ойнап турар.
– Үстүү-Хүрээге эш-өөрүмнү эдертип алгаш барган мен. Джаз ойнай бээрге, көрүкчүлер чамдыкта утказын билбейн баар, аянныг тыва аялгалар ышкаш эвес, чүге ындыг чүвел дээр. Ол-ла улуска бөдүүн ырыларны салгаш, мында база джаз бар диин дээрге, база ойталай бээр. Ылгалы чүдел?
– Джаз дээрге дыка улуг океан-дыр. Аңгы-аңгы хемнер, дамырактар кирип турар. Ол база аңгы-аңгы хевирлерлиг. Хевирлери дыка хөй. Аңаа кижи ёзулуг будалы бээр. Ону аргажок сайгарар улус сайгарар. Чижээ, джазта свинг деп хевир бар. Ол дээрге англи дылдан очулдурарга “чайгаашкын” дээн.
"Бибоп" деп хевири бар. Эмин эрттир дүрген темпилиг болгаш гармонияны дыка дүрген ойнаар, эң берге, езулуг профессионалдар ойнаар.
А кул-джаз дээрге “соок” джаз. "Бибопка" көөрде ол таваар, оожум, дыка дүвүретпес, дыштандырар, кижи бодунуң иштинче боданып кире бээр.
– Джазты ойнаар база, ырлаар база ийи аңгы хевир бооп турары ол бе?
– Ийе, джазтың чамдык хевирлеринде ырлаары албан эвес.
– Тывада джазты ырлап турар бе?
– Бистиң кол кылып турар ажылывыс: тыва аялгаларны, ырыларны делегейде джазтың хевирлеринче салып эгелээн бис. Чижээлээрге, Игорь Дулуштуң аранжировкалап каан “Буура”, “Алдын дашка”, бо ырыларны бибоп болгаш свинг-биле ойнап турар. Концертке келгеш, көрүңер даан.
– Джазты чамдык улус эскербес боор. Ынчалза-даа бо хүнге дээр даштыкыда Бейонс, Россияның рэперлери Гуф ышкаш улус ажыглап турар.
– Чүге дизе сөөлгү джазты болза нью-джаз (чаа джаз), грув дээр. Грув дээрге Бейонс сугларның ажыглап турар джазы. Ында шупту фьюжн, поп, электрониктиг хөгжүм, ар-н-би шуптузун холуп ажыглап турар.
– Грув, нью-джаз ойнап турар улус бар бе? Мээң эскергеним болза, бо база джаз диин дээш салыптарымга, сонуургаар, ийе-ийе Гуфту дыңнаар мен, Бейонсту дыңнаар мен дээр. Нарын джазты ол улус чоок хүлээп шыдавас, бергедей бээр боор. Бистиң "Джаз-бэнд" ындыг талада ажыл чоргузуп турар бе?
– Ийе, бистиң концертте чүгле мейнстрим (база бир хевири) эвес, свинг, бибоп сугларны ойнап турар бис. Кул-джазты шенеп көрбээн бис. Аныяктарга дээш фанк, фьюжн деп хевирлерни ойнап турар.
Анаа-ла ойнап кааптар эвес, албан шупту улуска билдингир кылдыр тайылбырлап турар-дыр ийин. Көрген көрүкчүлер бар болза, ында кезээде тайылбыр чоруп турар. Бис эгезинде ойнап эгелеп турувуста, билбес болгаш, улус дыка эвээш, чаа чүвени эгелээри дыка берге. 10-15 кижиге суг ойнап турдувус. Ынчалза-даа бо хүнге чедир мөгейикчилеривис өзүп келген, концертти четтикпейн манап турар. Чедип келгеш чамдыктары танцылап эгелээр. Бодувустуң мөгейикчилеривис, көрүкчүлеривис тыптып турарынга өөрүп турар бис. Аразында аныяктар база бар.
– 2000 чылдарның ортузунда ийик бе? Чадаанага үрер хөгжүм оркестри үнүп келгеш, рэп номчуптарга, шуут дыка сонуургаан. Мен ынчан көрүкчү кылдыр чон аразынга турган болгаш, эскергеним, улгады берген акыйлар-даа, аныяктар-даа шупту дендии улуг сонуургал-биле хүлээп алган. Ол дугайын сонуургадып көрүңерем? Кымның бажынга ындыг бодал кирип келгенил? Канчап чедип келгенил?
– Чазактың үрер хөгжүм оркестриниң күүселдези-дир. Ол дээрге 2005 чылда бир дугаар үнген студент оркестр, аныяктарга программазын белеткеп алган турган. Тимур Дыртык-ооловичиниң идеязы, бодалы-дыр. Ким Кимович Куулар – хореограф, ол хамык танцыларны салып берген. Ынчан бир дугаар Гран-при алган. Улаштыр база 2006, 2008 чылдарда Гран-прилерниң эдилекчилери. Ол программа-биле ам-даа делегейде чоруп турар бис, ону улус дыка сонуургаар.
Эскергеним, чижээ, баштай дыка оожум эгелээш, оон рэп эгелей бээрге, хамык улус аай-дедир халчып, танцылап, алгыржып, сыгыржып эгелээнин дыка эки сактыр мен.
Ол "Сан-Раның" ачызы-дыр, "Сан-Рада" 60 ажыг харлыг кижилер сальто кылып турар. "Сан-Ра" ол хире идигни берген.
– Ынчап кээрге, эрткен чылын Үстүү-Хүрээ ам болбас деп чугаа чоруп турган. Келир чылын болур бе?
– Бо чылын 6 айның 3-тен тура эгелээр турган. Бистер ону Тиилелгениң 75 чыл оюнга тураскаадып эрттирер деп турган бис. Ону эрттирбейн баар арга чок. Чүге дизе Тиилелгениң 75 чылы чаңгыс катап болур болгай. Ынчангаш дыка солун кылдыр боданып алган турган бис. 6 айның 3-те Чазактың үрер хөгжүм оркестри моон аъттарлыг Чадаанаже чоруптар. Орук ара суурларга концерттер үндүрүп чорааш чеде бээр. Бистиң-биле чоруксаар улус болза барып майгыннарны тиккеш, хонгаш, улаштыр концерттерни көрүп мынчап чоруп-ла орар. Мынчаар боданып алгаш турувуста, мындыг байдал келген. Кызылдан Чадаанага чедир 3 хонук санап алган турган бис.
– Көрүкчүлерге чугаалап каарым болза, джаз концерттеринче кээп туруңар, джаз дээрге чамдык улустуң бодалы ышкаш эвес, база солун хөгжүм бооп турар. Амгы үеге тааржыр. Ону ойнап турар улус креативчи угаанныг, бурунгаар көрүштүг, анаа-ла ырлавайн турар. Джаз дээрге анаа-ла улустуң бодалы эвес, силерниң ынак артистериңер Бейонс суглар база ону ажыглап турар.
– Бистиң хөөмей-сыгыт бодувуста бар. Ол дээрге дыка эки. Делегейни бис ооң-биле кайгадып турар бис. Ынчалза-даа, улустан чыда калбас дээр болза, классиканы-даа, джазты-даа билир боор болзувусса, ынчан олар бисти хүндүлеп чоруур боор. Бистиң ажы-төлүвүс каяа-даа чоруур апаар. Бо үеде чер-делегей хостуг, кайнаар-даа чедип турар апарган. Ынчангаш мону черле сонуургап, өөренип көөр болза эки. Бис боттарывыс чаңгыс черге туруп бээр болзувусса, өзүлде чок боор. Ынчангаш албан чылдың-на шыырак улусту чалааш, олар-биле мастер-класс, концерттерни эрттирип турар бис. Игорь Бутман-биле 4-даа катап ужуражып ойнаан бис. Үстүү-Хүрээге база кээп турду. Игорь Бутман бистиң чоок эживис апарган. Ооң графигиниң шак бүрүзүн санап каан. Бистиң оркестрге дыка ынак. Бүдүн оркестр ыңай-бээр баар деп чүве тоол диин, акша-төгерик херек. Ынчангаш чаңгыс черге тапталып калбазы-биле, Игорь Дулуш мындыг улусту чалап эккеп турар. Оларга: Владимир Толкачев, Алвон Джонсон, Калил Уилсон, Дениз Кинг, Мария Селезнева, Баян Монгол, Сергей Летов дээш оон-даа өскелер.