«Кижи бүрүзү бодунуу-биле шылгараңгай угаанныг. Ынчалза-даа балыктың ыяш кырынче халбактаныр харык-шинээн көөр болзуңарза, ол бодун угаан чок мелегей кылдыр санап, бүгү назынында аңаа бүзүреп чурттап каар ийик».
Альберт Эйнштейн.
БАШ МЭЭЗИНИҢ ДУГАЙЫНДА СОЛУН БАРЫМДААЛАР
Кижиниң бажының мээзинде аңгы-аңгы санаашкыннар-биле алырга, 100 миллиард хире клетка бар. Хүн бүрүде ол 70 муңдан хөй бодалды бодарадып турар, ынчалза-даа бис карак чивеш аразында оларның хөй кезиин уттуптар бис. Ол дээрге баш мээзиниң онзагай бот-камгалал шынары-дыр.
288 км/ш — баш мээзи мага-боттуң органнарынче медээни шакта ол хире дүрген чедирип турар. Азы бир секундада 80 метр хире.
Баш мээзинде бир секунда дургузунда 100 000 хире химиктиг реакция болуп турар.
2–7 хар — ол үеде баш мээзи эң-не идепкейлиг сайзыраар.
Кижиниң мээзи бир хонукта делегейде бар бүгү телефоннардан хөй электрилиг импульсту боттандырар.
Баштың мээзи тура дүшпейн, дүн-хүн дивейн ажылдазын дээш, организмниң 80 хуу күчү-күжү чүгле олче угланган турар.
Бистиң, бүгү кижи төрелгетенниң, амгы үеде чедип алган сайзыралывыс дээрге-ле, бир-ле дугаарында, бистиң угаан-медереливистиң сайзыралы-дыр. Ынчалза-даа мындыг дүвүренчиг айтырыг көдүрлүп келген. Чүл дээрге амгы үеде “гугл салгалдарының” угаан-мээзи мооң мурнунда ада-өгбелеринге, кырган-ава, кырган-ачаларынга бодаарга, оранчок кудулаан, дедир барган дээрзин биология болгаш филология эртемнериниң доктору делегейде билдингир эртемден Т. Черниговская болгаш өскелер-даа чугаалап турар. Ынчаарга угаан-мээвисти, интеллективисти, чогаадыкчы чоруувусту сайзырадыр дизе, чүнү кылыр ужурлуг бис? Баш мээзи, угаан-медерел база шынган эът дег, доктаамал ажылдаар, үргүлчү шимчээшкинге турар ужурлуг. Бис шыңганнарывыс ажылдатпайн, шимчээшкин кылбайн, бир чыл хире диванга чыдыптар болзувусса, эът-хан соглуп кадып каар, ол ышкаш бис баш мээзин, угаанывыс ажылдатпайн, белен харыы дилеп, “окей гуглдап” чаңчыга бээр болзувусса, баштың мээзи боду-ла өлүгленип каар. А кажан бис бир-ле чүүлдү сактырын оралдажып, угаан ажылын кылырывыска, баш мээзинге чаа-чаа нейроннуг харылзаалар тыптып кээр.
МЭЭ-МЕДЕРЕЛГЕ “ФИТНЕС” (СУЛА-ШИМЧЭЭШКИННЕР) ЧҮГЕ АЖЫКТЫГЫЛ?
Кижиниң мээзи соксаал чокка, удуп чыдырда безин, идепкейлиг ажылдап турар. Ылаңгыя уйгу-дыш үезинде ол улам үре-түңнелдиг ажылдаар чүве-дир.
Баш мээзи – кижиниң мага-бодунуң эң-не нарын, ам-даа чедир шинчилеттинмээн кезии болур. Ол мага-боттуң дыка хөй хүлээлгелерин күүседип, камгалап, хынап, янзы-бүрү органнар дузазы-биле медээлерни ап, ону сайгарып, бистиң сагыш-сеткиливисти ылгап, аңгылап турар. Ооң ажылындан угаан, чогаадыкчы чорук, интеллект бүрүн хамааржыр.
Бодум хуумда «Мозг. Супер сила» дээш өске-даа угаан-мээ сайзыралынга хамаарышкан номнарның автору Джим Квиктиң төөгүзүн база кайгавас аргам чок болду. Ол бичиизинде хай болуп, аңдарылгаш, бажынга кемдээшкин алган соонда, элээн үе эрткенде, өөредилгези улам-на дорайтап бар чыдарын боду эскерип каан. Чүвени сактып алыры, кичээнгейлиг болуру, бөдүүн чижектерни бодаары безин, хүн келген, оол өскен тудум, нарыыдап бар-ла чыткан. Өске кижи болза, холун чаңгып, салым-хуум ындыг болган-дыр дээш, амыдырал-чуртталгага хомудап артып-даа каар турган боор, а Джим Кирк ындыг эвес болган. Ол бодун холга тудуп, доктар-моондактарны ажып эртерин шиитпирлээн. Элээди назынындан эгелээш-ле, ол бодунуң угаан-медерелин сайзырадыр мергежилгелерни кылып, бичии-даа сула салдынмаан. Ам бо хүннерде ол кончуг ат-алдарлыг, балдыр дыңзыг сайгарлыкчы, Голливудтуң консультантызы, делегейниң билдингир кижилеринге, күзелдиг улус-чонга бот-сайзырал талазы-биле тренинг, семинарлар эрттирип, улуг-улуг университеттерге бодунуң чедиишкиннеринге даянган өөредиглерни берип турар.
Ынчангаш угаан-медерелди сайзырадырынга, баш мээзиниң ажылын экижидеринге дараазында мергежилгелер дыка дузалыг.
Мергежилге 1: медитация
Немелде болгаш интегратифтиг кадыкшылдың Национал төвүнүң санап турары-биле алырга, медитациялаары (даян кылыр) чүгле сагыш-сеткил оожургадырынга эвес, а мага-боттуң кадыкшылынга база эки салдарлыг болуп турар. Үргүлчү даян кылып турар улустуң мээзи белен кырывас болгаш медээлерни, билиглерни дүрген шиңгээдип алыр дээрзин шинчилелдер бадыткаан.
Даян кылырынга оожум аялга таарымчалыг. Тынышты таарыштырып, 20-ге чедир санап тургаш, угаан-бодалы-биле тыныжын башкарар база катап эгезинден эгелээр, артык бодалдардан адырлып алырын кызыдар. Баштай хөй эвес үеде ону кылып өөренир, чоорту үезин улгаттырар. Ийи хире неделя эрткенде, түңнелдер көскү апаар.
Мергежилге 2: визуализация
Визуализация дээрге бир-ле чүүлче азы кылдыныгже кичээнгейни углаары болур, ооң кол сорулгазы билдинмес, каракка көзүлбес, холга туттунмас “бүлүртүң” чүүлдерни хензиг кезектеринге чедир бодал-биле кончуг тода даап билип алыры, болуушкуннар оон ыңай канчап баарын “өттүр көөрү-дүр” (болуушкуннарны, туугай-даа чүүлдерни боттуг чүүлдер, херек кырында болуп турар кылдыр медереп көөрү-дүр). Визуализация методиказын фэн-шуйда күзелдер картазын чуруурунга нептереңгей ажыглап турар.
2018 чылда чоруткан шинчилелдер ёзугаар, визуализация медээлерни системажыдарынга болгаш шын шилилгени кылырынга аажок дузалыг арга дээрзин демдеглээн.
Эртемденнер угаан-мээни сайзырадырынга ону база сүмелеп турары анаа эвес. Чижээлээрге, гипермаркеттен садыгланып баар мурнунда чүнү садып алырыңарны, ооң өртек-үнезин, ону корзинаже канчаар чыый каап ап турарын баштай-ла даап бодап ап, ону үргүлчү катаптап турар болзуңарза, саазында бижээн даңзы чокка чүнү-даа утпайн садып алыр аргалыг апаар силер. Чүгле ол бүгүнү эң-не тодаргай кылдыр кылырын кызыдыңар.
Мергежилге 3: хостуг үеде өг-бүлеге столга ойнаар оюннар
Оюннар чүгле хостуг үе эрттирер, чалгаа чазар чүүл эвес, ол кижиниң кадыкшылынга дыка ажыктыг. Оларның хевирлери, янзылары шоолуг-ла ылгал чок, шупту ындыг. Улуг улус ойнаар, бичии чаштар-биле ойнаар оюннар хөй: лото, хоккей, «Просто гениально», «Эволюция» болгаш «Джэнга», улуг улус- ка –«Монополия», «Эрудит», «Скотланд-Ярд», «Уно», «Колонизаторлар», «Твистер», «Черлик джунгли» дээш оон-даа өске. Бо дээрге делегейде нептереңгей оюннар болгай, мен маңаа немей хөл-шыдыраа, буга-шыдыраа, даалы, кажык, чинчи-шуру чажыржыры дээш оон-даа өске бурунгу тыва оюннарывысты киирикседим.
2017 чылда чоруткан шинчилел ажылдың түңнели мындыг: оюннар ойнаар улуг назынныг улустуң салаа-сайгыдының ажылы, шимчээшкиннери эки болур.
Мергежилге 4: кроссворд тывары
Чүгле кроссвордту тывары эвес, а ону боду чогаадып тургузары база ындыг. Чүгле кроссворд база эвес, ооң янзы-бүрү хевирлери.
Мергежилге 5: медерелдиг номчулга
Скотт Янг – канад журналист, чогаалчы, угаан-мээни сайзырадырынга хамаарышкан болгаш дүрген чүве шиңгээдир аргалар дугайында хөй-ле номнарның автору. Неделя санында бир ном номчуурун ол сүмелеп турар. Эгезинде арай-ла силерге таарышпас-даа чадавас, ынчалза-даа кижиниң мага-боду аңаа дораан чаңчыгып, ала-чайгаар дыка дүрген номчуур болгаш билиг-мергежили байлак, көрүжү делгем болуп, кандыг-даа байдалда чазыг чок, шын шиитпир кылыр апаар.
Анаа-ла хөй, ужур-утка чок номчууру эвес, а медерелдиг, бодамчалыг, сонуургалдыг номчууру чугула. Ол амгы хөлзээзинниг үевисте кижини оожуктурар, стресстен чайладыр аргалыг.
Үргүлчү номчуттунар улустуң амыдыралы сагыш ышкаш, ала-чайгаар аайлашкак болур, чүге дээрге ында ужур-ла бар. Номчулга кижиниң угаан-медерелин чүвени шиңгээдип алырынга, баш удур даап билип каар арга-хоргага чаңчыктырар, келир үени таарыштыр тургузуп шыдаар, сагынгыр-тывынгыр чогаадыкчы бодалдыг кижи болурунга дээштиг салдарлыг. Номчуттунар кижи номда бижээн сөзүглелди бодунуу-биле “режиссерлап”, эки-багай маадырларны ылгап, өңгүр чараш “фильмни” чогаадып үндүрер. Ынчангаш оларның амыдыралы чедиишкинниг болурунуң бир чылдагааны ында.
2016 чылда Yale University ажылдакчылары хүннүң-не 3,5 шак болгаш оон хөйнү номчуттунар улустуң аныяанда эрте чок болуру 23 хуу эвээш деп түңнээн. А Rush University шинчилекчилери хөй номчуттунар улустуң угаан-мээзиниң ажылы үр кырывас болгаш Альцгеймер аарыынга алыспас болуп турар. Азы өскээр чугаалаарга, медерелдиг номчулга – узун назылаарының садып тыппас эми деп болур-дур. Академик Н. Бехтерева мынча дээн: «Бир эвес кижи баш мээзин үргүлчү ажылчын байдалга сорук-күштүг тудар болза, ол бүгү мага-ботту чиик-сергек болдурар ийик...». Нарын айтырыглар таварышса, аңаа кижи боданып, шын харыы тыварын оралдажып, угаан-мээзин доктаамал ажылдадып турар болза, улгады берген кижиниң мээзинге безин нерв клеткалары чаарттынар, немежир. Чогаадыкчы ажыл кижиниң мээзин, мага-бодун аныяксыдар. “Угаанныг кижи узун назылаар” деп чечен сөс-даа бар болгай.
Буян ЕНДАН.
Чуруктарны интернеттен алган
(Уланчылыг)
“Шын” №3 2024 чылдың январь 17