(Төнчүзү. Эгези № 3 «Шында»)
Сөс-биле өлүрүп болур, сөс-биле сегидип болур.
Сагыштан аарыыр, сүзүктен сегиир
УГААН-МЭЭНИҢ АЖЫЛЫНГА АРЖААН БОЛГАН АРЫГ СУУВУСТУҢ УЖУР-ДУЗАЗЫ КАНДЫГЫЛ?
Маңаа хамаарыштыр физиолог эртемденнерниң, эмчилерниң шинчилелдеринге даянган мындыг факт-барымдааларны сонуургадым.
Бис шупту билир-ле болгай бис, мээ 80 хуу сугдан бүткен. Ооң-на ужурундан боор, мага-боттуң шагзыраачалы, ажыныычал-хорадаачал апаарывыс, дүвүрээзин-стресс болгаш өске-даа таарымча чок байдалдар организмде сугнуң чедишпестээнинден болу бээрин эртемденнер тодарадып кааннар.
Чүгле шай, кофе, соктар, хейлиг суглар, лимонадтар болгаш суук чем ижери ол-ла дээрзи база шын эвес, олар дөмей-ле дуза болбас.
Бирээде, аъш-чем (ылаңгыя дустуг – хлорид нартия) болгаш суксун аймаан мага-боттуң шиңгээдип алырынга ишкен суувустуң элээн кезии хереглеттинер. Чижээлээрге, ишкен мүнүвүс, чеже-даа, суглуг болза, ол организмге, угаан-мээниң ажылынга четчир сугну берип шыдавас.
Ийиде, чамдык суксуннар ак-бүүректиң, сыңыйның ажыл-чорудулгазын күштелдирер болур. Ынчангаш мындыг эки сүме бар: бир стакан кофе ишкен болза, ооң соондан ийи стакан сугну ижери чугула. Чүге дээрге үргүлчү-ле кадык, сергек чоруур дизе, кижи хүнде 1,5–2 литр арыг сугну ишкен турар ужурлуг дээрзин уттуптарывыс харааданчыг.
“Суг чокта – чуртталга чок” дижири анаа-ла чараш сөстер эвес дээрзин маңаа сагындырары артык эвес. Мээниң ажылынга суг күш-шыдал киирер, мага-ботта нерв системазының хүлээлгезинге эргежок чугула.
Аржаан болган арыг сугну амзап ижери дээрге-ле, мага-боттуң кашпагайгы, сеткил-хөөннүң сергек-омаа, кулактарның дыыжызы, карактарның көскүзү, дыл-домаавыстың тодаргай дээштиг болуру-дур.
Бистиң бурунгу өгбелеривис аржаан-сугларны анаа эвес ыдыктап, дагып, чүдүп сүзүглеп чорааннар-дыр. Тываның улусту чогаалчызы К.-Э. Кудажының “Сугга йөрээл” деп шүлүү – чуртталганың, кадыкшылдың йөрээли-дир.
ШЫН ЧЕМНЕНИРИ – УГААН-МЭЭ АЖЫЛЫНГА УЖУР-ДУЗАЛЫГ
Бүгү делегейниң кадык камгалал организациязының сан-чурагайлары-биле алырга, шын чемненири угаан-мээниң ажылын 20 хуу экижидип болур.
Psychology Today сеткүүлде угаан ажылын экижидер аъш-чем аймаан болгаш оларның шынарларын мынчаар айтып бижээн:
Каттарда угаанны болгаш шимчээшкинниң угланыышкынын экижидер күштүг антиоксидантылар хөй. Олар кижиниң хөлзээшкиннерин (стрессти) болгаш организмниң кырыырын оожумнадыр.
Каттарны үнүш үстери-биле, эң ылаңгыя грек тоорук, авокадо-биле кады чиирге, кижиниң клеткаларда мембраналары чаарттынар.
1 бананда мээге херек глюкозаның бир хүнде нормазы бар.
Дагаа чуургазында холин дээр В витамин ышкаш угаан ажылын экижидер үс бар.
Лососьта омега-3, белок , демир болгаш В бөлүктүң витаминнери хөй.
Баклажаннар чиирге, мээниң клеткаларының ажылы экижиир, ынчангаш аңаа ынак улус угаанныг болур.
Кофеин кижиниң сактып алыр шынарын экижидер болгаш компьютер мурнунга хөй ажылдаар кижилерниң карактарынга эки салдарлыг.
Кара шоколад угаан-бодалын мөөңнээринге дузалаар эндорфиннер көвүдедир, а ак шоколад чүүлдерни карак-биле көргеш, сактып алырынга дузалаар бүдүмелдер-биле байлак.
Ногаан шай, хайындырбаан морковь болгаш өске-даа ногаа аймаа, демир хөй бар аъш-чем, рис, чеснок ол бүгү угаан-мээге ажыктыг хөй бүдүмелдерлиг болуп турар.
Кандыг чемнер угаан ажылынга багай салдар чедирерил?
Газировка, гамбургер, картофель-фри.Чедир чемненмес чорук база угаан ажылынга аажок хоралыг.
СӨСТҮҢ КҮЖҮ: ӨСКЕЛЕРНИҢ ЧЫЛЫГ СӨСТЕРИ БОЛГАШ ЭПТИГ-ЭЭЛДЕК ХАМААРЫЛГАЗЫ БИСТИҢ УГААН-МЕДЕРЕЛИВИСКЕ КАНДЫГ САЛДАРЛЫГЫЛ?
Бостоннуң Соңгу-Чөөн университединиң профессору, психология эртемнериниң доктору Лиза Фельдман Баретт “Угаан-мээ дугайында 7 ½ кичээлдер” деп номунда сөстүң, кижилерниң аразынга харылзаазының кадыкшылга кандыг салдар чедирип турарын бижээн.
Угаан-мээниң нейроннар деп адаар хензиг кезектери хүн бүрүде чаарттынып турар, чаа арга-дуржулга, чаа харылзаа болган санында мээниң тургузуу чаарттынып өскерлир. Амгы үеде ону “пластичность мозга” деп термин-биле адап турар. Дендриттерниң “будукчугаштары” сырый болган тудум, нейроннуг харылзаалар улам-на дээштиг, күштүг болу бээр. Шак ынчаар хөй-хөй өске кижилер-биле харылзашканывыс түңнелинде, угаан-мээ чоорту чаарттынып, хевирлеттинип бар-ла чыдар.
Эргим болгаш эң-не чоок кижилеривис-биле эгин-кожа кады чорааш, бот-боттарывыска чылыг-чымчак сөстерни чугаалап, аразында демниг, сагыш човаашкынныг чоруур болза, ындыг улуска белен-селен аарыг-аржык халдавас, узун назылаар дээрзин шинчилелдер бадыткаан.
Сөс чүгле харылзажырының чугула чепсээ эвес, а мага-ботка, угаан-медерелге кончуг дээштиг эм-дом. Ол чүге ындыгыл? Чүге дээрге бөдүүнү-биле чугаалаарга, угаан-мээниң дылга хамаарышкан кезээ бүгү-мага ботту харыылап турар. Каржы-доңгун сөстер бүгү мага-боттуң курлавыр күжүн суларадып, угаан-мээге артык, аар чүък болу бээр.
Эртемденнерниң “языковой сеть” деп адаары мээниң сөс-домак, чугаа харыылаар кезээ чүректиң согуушкунун база башкарып чоруур. Олар мага-боттуң клеткаларынга чемиш болур хан-дамырда глюкозаны өйлээр. Иммуннуг системага ажыктыг химиктиг бүдүмелдерниң солчулгазынга ол дорт салдарлыг.
Ынчангаш сөс дээрге кижиниң мага-бодунуң күчү-күжүн өйлээр чепсек деп болур.
Оон туржук, организмде ДНК-ның “кулактары” кижиниң сөс-домаан база “дыңнап турар” деп кайгамчык шинчилелдерни эртемденнер кылган. Ынчангаш-ла боор, аас-сөске уран-чечен аймак төрелдер туруп болур, ол салгалдан салгал дамчып чоруй баар. Чон аразында “ааспырак чүвелер”, “мегечи чүвелер” дээн ышкаш таварылгаларны бо-ла дыңнаар болгай бис. “Хат чокта сиген бажы шимчевес” болгай, ында чылдагаан-на бар. Хамык ужур сөстү канчаар адап, бедик үн-биле алгырып азы сымыранып чугаалаарында-даа эвес, ооң илереткен утказында чүве-дир. Ыыт чокка номчаан-даа сөс-домактың ужур-утказын ДНК дөмей-ле “дыңнап” турар.
Кижиниң ДНК-зының молекулаларының тургузуунга сөстер дыка салдарлыг. Кандыг сөстер ажыглап чоруур сен, сээң-биле харылзажып турар кижилер кандыг сөстер чугаалап турарыл – чуртталгаң база ындыг.
Эртемденнер үнүштерниң үрезиннери-биле мындыг дуржулга чоруткан. Багай, доңгун сөстер чугаалап тургаш, олурткан үрезиннер барык шупту өлүп калган, а дириг артканнары янзы-бүрү аарыгларга таваржып, чемдик-дудуу үнген болгаш оларның келир салгалы база ындыг болган. А кончуг күштүг радиоактивтиг херелдерге өлүгленген, харык чок үрезиннерни уран сөс-биле алгап-йөрээп өстүрерге, олар дагын катап дирлип, чаагай дүжүдүн берип эгелээр болган. Ынчангаш уксаа-салгал, аймак төрел чүгле хан дамчып, тодаргайлаарга, химиктиг бүдүмелдер дамчып кээр дээр чүве болза, ол амгы үеде шуут дөгей бодал-дыр. Бо бүгүнү хандыр сайгарып көргеш, тыва чонувустуң аас чогаалында алгыш-йөрээлдер кижиге кайы хире салдарлыг болурун чугаалаан-даа херээ чок боор. Биче сеткил, экииргек аажы-чаң йөрээл-сөстер, чаагай чаңчыл дамчып, бистиң хан-дымырывыста сиңе берген чүве болганда, бис, Азия диптиң төвүн эжелей чурттаан биче-буурай тыва чон, аас чогаалывыстың эртине-байлаан, бүгү делегейге алдаржаан хөөмей-сыгыдывысты, төрээн тыва дылывысты, бурун чараш ээлдек-эвилең чаагай чаңчылдарывысты кадагалап чорзувусса-ла, бо өртемчейге алдар-адывыс улам диңмирээр.
“Бодувустуң дугайында” ыыт чок сөстер безин электромагниттиг каналдар дамчыштыр мага-боттуң клеткаларынга чедип турар. Чамдык сөстер уксаа-салгалдың каң кадык болурунга салдарлыг, чамдыктары ону кемдедип, балыглап болур. Билдингир эртемден Пёрт Гаряев (ооң-биле дыка хөй эртемденнер чөшпээрешпейн-даа турар болза, ол ындыг эвес дээрзин база кым-даа шынзыдып шыдаваан) сөстүң дузазы-биле кижи бодунуң уксаа-салгалының кандыг болурун хевирлеп чаяар деп санап турар. Чижээлээрге, ада-иезинден дамчып келген “үрелген” программалыг бичии төл база-ла каржы-дошкун сөстер чугаалап, оларныы-биле дөмей кылдыр чаңнап эгелээр. Ынчангаш чүнү бодап, чүнү чугаалаары, кандыг номнар номчууру чүгле боттарывыска эвес, а келир салгалывыска база кончуг чугула. Кижи бодунуң болгаш хөй-хөй кижилерниң үнелелдери, күзелдери бижиттинген сактыышкын номунга дөмей. Ол бүгү алызында барып, ДНК-га бижиттинер. Ооң ужур-утказындан келир салгалдарывыс кадыкшылы хамааржыр болур. Маңаа хамаарышкан чижектерни амыдыралдан тып ап болгай аан...
Сөс материалдыг. Ону эң бөдүүнү-биле тайылбырлаарын оралдажып көрейн. Чижээлээрге, стол кырынга яблок чыткан дижик. Ону көргеш (алыс шынында ону бис карактарывыс-биле көрүп каанывыс соонда, угаан-медереливис ол дээрге яблок-тур деп танып билип кааптарга), мээ биске ооң дугайында билир-ле чүүлдеривисти сагындырып кээр (улуг, бичии, борбак, кызыл, чигирзиг...), а кажан ооң боду чокка-ла анаа “яблок” деп сөстү дыңнап каар болзувусса, база-ла мээниң ол-ла кезээ биске база-ла ол бүгү чүүлдерни сагындыра бээр. Херек кырында көрген чүүлүвүс биле анаа сөстү-даа адап турда, мээге ол бүгүнүң аразында кандыг-даа ылгал чок болуп турар-дыр.
Бистиң бурун өгбелеривис чүс-чүс чылдар бурунгаар-ла сөстүң күжүн медереп билгеш, кончуг чиге, мерген домактарны сөглеп кааннар.
Буян ЕНДАН
«Шын» №5 2024 чылдың январь 24
