Аутизм деп аарыгны чон аразында “угаанныглар аарыы” дижириниң чылдагаанын ырадыр дилээн ажыы чок. Интернетте бижип турары-биле алырга, эртем-шинчилел ажылының үезинде хынап көрген сес вундеркинд уругларның аразында хөй кезиинде аутизм деп аарыгның демдектери бар болган. Ол вундеркиндтер дээрге, 3 хар четпейн чыда-ла, хөй оранныг саннар кирген нарын бодалгалар бодаарынга, хөгжүм херекселдеринге улуг улустан дудак чок, харын-даа оон-даа артык ойнаарынга болгаш өске-даа угланыышкыннарга делегейниң эртемденнерин кайгадыпкан чаштар болуп турар.
Оон аңгыда, аутизмниң савантизм (француз дылдан. savant — «эртемден») деп ховар хевиринден аарып турган делегей чергелиг ат-сураа алгаан аутистер: Вольфганг Моцарт, Альберт Эйнштейн, Билл Гейтс, Микеланджело, Ньютон, Леонардо да Винчи, Томас Джефферсон, Робин Уильямс дээш өске-даа.
Ындыг-даа болза, шупту аутистерни шак ындыг тускай салым-чаяанныг деп чугаалаары меге апаар, чүге дээрге 100 кижиниң чаңгызы ындыг болуру безин ховар таварылга деп эртемденнер бижип турар. Херек кырында бо аарыгдан аарып турар уругларлыг ада-иелерге кайы хире берге дээрзин чүгле олар боттары билир.
Тывада аутизмден аарып турар уругларга хамаарыштыр байдал кандыг дээрзин психиатр эмчи Елена Мунзуктан сонуургаан бис. Ооң биске берген медээзи-биле алырга, 2023 чылдың 12 айында бичии уруглар болгаш назы четпээннерниң психиктиг кадыкшыл төвүнүң хайгааралында 3-тен 18 хар чедир 177 кижи бар. Оларның 117-зи Кызыл хоорайда чурттап турар болза, кожууннарда – 60 кижи. Чылдан чылче бичии уруглар аразында аутизм деп аарыгдан аарып турарларның саны өзүп турар деп эмчилер эскерип турар. 2022 чылга деңнээрге, 2023 чылда 48 уруг немешкен. Оларның аразында инвалид чаштар – 152, инвалид эвес уруглар – 25. Бо-ла аарып турар уругларның хөй кезии оолдар болуп турар. Аутистерниң эмнээшкинин болгаш реабилитация талазы-биле хемчеглерни “Республиканың психиатрия эмнелгезиниң” уруглар салбырының байдалдарынга көрдүнгени ёзугаар база чурттап турар девискээриниң аайы-биле эмнээшкинни чорудуп турар. Республикада аутистерге тускайлаттынган реабилитация төвүн тургузары ам дээрезинде келир үениң айтырыы болуп турар. Программа езугаар бир уругга 10–12 кичээлди 1–1,5 шак дургузунда эрттирери көрдүнген.
2024 чылдың баштайгы 4 айларында аутист уругларга психиатрлар 68 кичээлди эрттирген. Айыткан программа ёзугаар уругларга үзүктел чок, азы чартык чыл болгаш-ла, тускай курстарны эрттирери чедип алдынган. Кичээлдер ниитилелге, хөй чон болгаш доктаамал кады турар чоок кижилериниң аразынга бодун алдынарынче угланган. Ол ышкаш арт-терапия, психологтуң дузазы, шимчээшкин праксизи болгаш өске-даа чүүлдер курстарда кирип турар. Ук программада ада-иелерге школа база көрдүнген.
ТР-ниң Кадык камгалал яамызы чылдың-на квотаны Россияның реабилитация төвү “Детство” (Москва), болгаш Новосибирск хоорайда “Ариэль” хууда коммерциялыг төпче берип турар. Ындыг-даа болза “Детство” төпте колдуунда неврология талазы-биле аарып турар уругларны хүлээп турар.
Аутист уругларга дуза чедирер талазы-биле чоруттунуп турар ажыл моон соңгаар сайзыралды алыр ужурлуг дээрзи чугаа чок. Аутист болгаш инвалид уругларның сайзыралынга янзы-бүрү хевирлерниң дуза кадар төптери, салбырлары ажыттынып турары бо дугайын бадыткап турар.
ЧЫРЫКТЫ ЭДЕРЕРГЕ, ЧЕДИИШКИНГЕ ЧЕДИРЕР
Сүт-Хөлдүң Бора-Тайгада чурттап чоруур Августа, Сылдыс Севильдер дөрт ажы-төлүнүң (Субхат 16 харлыг, Аселя–10, Тежикей–9, Эчис 2 харлыг) ынак ада-иези. Оларның эп-найыралдыг өг-бүлезин аутизм аарыы оюп эртпейн барганын Августа Мөңгүн-ооловна чугаалады:
– Өг-бүлевисте дөрт ажы-төлүвүстүң улуу Субхат бичиизинден тура чугааланмас өзүп келген. 3–4 харлыында аутизм деп диагносту салыр-салбазы билдинмес турган. Үр үе дургузунда эмчилеп, хилинчектенип келген бис. Кажан 7 харлаптарга, эмчиниң социал экспертиза комиссиязын эрттеривиске, педиатр эмчи нерв системазында өскерлиишкиннер бар деп илереткеш, 1 чыл хуусаалыг “инвалид” деп шынзылга берген. Чылдың-на эмчилеп турган бис. Дөрт дугаар чылында, 2020 чылдың январьда, инвалид деп категориядан уштуп каапкан. Оон эмчилер аразынга 4 ай маңнажып келдивис. Неврологияга эмнээшкин эрткен соонда, эмчилер дораан психиатрның даңзызынче кииргеш, оглумга “аутизм” деп диагносту салыптарга, меңээ дыка берге болган.
Оглумнуң моон соңгаар келир үезин бодаптарымга, бүгү делегей куурарып, өң чок болу берген ышкаш сагындырган. Ам канчаар, чырыкты эдерер болза, чедиишкинге чедирер дээр болгай дээш, оглумнуң кадыын экижидип алыры-биле бүгү аргаларын ажыглап эгелээн бис. Бажыңга өөредир деп турда-ла, хөйден хоорук болбазын дээш ниити билиг школазынче өске оолдар, уруглар-биле деңге 1 классче кииргеш, бодум чедирип тургаш, доктаамал хайгааралга алгаш, өөреткен мен. 2 класска чугаазы үнүп келген. Оон хенертен пластилинден дириг амытаннар тудуп эгелээн. Динозаврларның аттарын безин билир апарган.
2021 чылда 6 класска республика чергелиг “Город мастеров” деп мөөрейге пластилинден кылыглары-биле киришкеш, тиилекчи болган. 2022 чылда барыын зонага база тиилээн.
2022 чылда “Аңгыр” ачы-дуза фондузунуң тургузукчузу Салбак Васильевна Чымбаның чалалгазы-биле чонар-даштан кылыглар мөөрейинге бир дугаар киришкеш, шаңналдыг черни алган. Бо фонд кадыы кошкак уругларга удаа-дараа солун мөөрейлерни эрттирип турар. Оон аңгыда, оларга Тывадан дашкаар эмчилээринге улуг дузаны кадып, Москвага безин чурттаар черин төлеп берип турарын маңаа демдеглеп, кадыы кошкак уругларның аваларының мурнундан четтиргенивисти илередир-дир бис.
Оглумнуң харының аайы-биле школада ооң шиңгээдип күш чедиптери хире эртемнерни немеп турар. Ылаңгыя биология, география эртемнерин кадык эш-өөрүнден безин эки шиңгээдип алган болур чорду. Компьютерни база эки өөренип алган. Тыва, орус дылдарга арыг чугааланыр, сөс курлавыры бодунуң үезинде оолдардан дудак чок, тыва дылга шүлүктерни безин номчуп турар апарган. Ам ол 16 харлыг. Сөөлгү үеде чонар-дашты дыка сонуургаар апарган. Чамдыкта улуг өгбезин, хөйге билдингир ус-шевер чораан мээң кырган-ачам Ондар Маржымалды дөзеп турбаан бе деп-даа бодаар мен. Чазанырынга сундугуп чорааш, чоорту ол талазы-биле улам сайзырап, скульптор болган болза деп күзелдиг мен. Ону чедип алзын дээш, оглумга бүгү талалыг деткимчени көргүзер дээн мен.
Херек кырында шак мындыг, мен ышкаш аутизмден аарып турар ажы-төлдүг аваларга эң-не берге чүве, бистиң ажы-төлүвүстү бо-ла аңгылай бээр, кадык ажы-төл аразынга аргалыг-ла болза турбазын дээн хөөннер кадык ажы-төлдүг ада-иелерден-даа, чамдыкта эмчилерниң-даа талазындан дыңнап, эпчок чаңнаашкыннарны шыдажып эртип турар бис.
Ынчангаш бистиң бо ажы-төлдеривис боттары ышкаш уруглар аразынга өөренир аргалыг болган болза деп, бо-ла чугаалажы бээр бис. Школа бүрүзүнде аңгылаан класс база чок. Кызылда 9 дугаарлыг школада ындыг класс бар деп билир мен, 10 дугаарлыг школада аңгы-аңгы диагнозтуг уругларны өөредип турар. 2017 чылда ол школага оглумну чедире бээримге, угааны ажырбас дээш хүлээп албаан. Черле ынчаш нарын айтырыглар хөй.
АУТИСТЕРГЕ АҢГЫ ТӨП
Шак бо айтырыг талазы-биле аарыг уругларның ада-иелери нарын байдалдарда таваржып турар деп, оларның-биле доктаамал харылзажып турар журналист Чечек Бирлей эки билир. Ол бодалдары-биле үлешти:
– Каш чыл бурунгаар бистиң “Сайзырал” деп коммерция чок организациявыс ажыттынгаш, 35 харга чедир кадыының байдалы кызыгаарлыг улус-биле ажыл чорудар “Чылыг коңга” деп төлевилелди боттандырып турган. Амга чедир аарыг уруг-дарыглыг ада-иелер-биле ажылды уламчылап, волонтерларны база хаара тудуп турар бис.
Олар аарыг улус-биле чугаалажып, чааскаанзыргай байдалдан алаактырып, ада-иелерниң боттарынга дуза кадып турар. Неделяда оода чаңгыс катап бот-боттарындан арга-сүме алчып, сагыш-сеткилин-даа оожуктуруп чугаалажып алзын дээш аралаштырып, дыштандырарын кызыдып турар бис.
Мындыг ажылды чоруда бээрге, чаңгыс черге чыглыр төп чок болуп турар. Бис бир-ле кафелерге чыглы кааптар-дыр бис. Чылыг үеде кудумчуга, сесерликке-даа. Ынчангаш чүгле аутизмден аарып турар улуска хүндүс ажылдаар төп ажыдары-биле грантыларга киржир деп планныг бис. Бир эвес болдуна бээр чүве болза, хоорай кыдыы черге биче хемчээлдиг зоопарк турар болза, улам эки деп билип турар бис. Чүге дээрге аутизмден аарып турар уругларның кадыы дириг амытаннар дузазы-биле дыка дүрген экижип турарын өске черлерниң практиказы бадыткап турар болгай. Чамдык даштыкы күрүнелерде мырыңай аңгы сууржугаштар безин бар. Россияда чүгле үш хоорайда аутистерге дээш кылган хууда төптер бар болуп турар. Ында уруглар өөренмишаан, эмнээшкинни чогуур деңнелде ап турар. А ада-иелеринге уругларының чанынга чурттаарынга таарымчалыг кылган аңгы бажыңчыгаштар бар. Чылда 4 катап ындыг төпке баргаш, реабилитация эрткен уругларның кадыы чоорту экижип турар боор. Амдыызында шак бо берге байдалда таварышкан улус аразынга арга-сүме солчурда эптиг болуру-биле, вайберде аңгы бөлүктү авалар ажыдып алган. Ында 151 кижи бар. Оларның аразында амыдырал байдалы берге кандыг-даа өг-бүлелер бар– деп, Чечек Дондуповна тайылбырлады.
К. МОНГУШ.
Чурукту интернет четкизинден алган.
“Шын” №39 2024 чылдың май 29