Бажын сыртыкка салып чыда-ла, удуй бээр улус магаданчыг. Ындыг улуска долгандыр шимээн-дааш-даа, өң-баазын чырык-даа шаптык болбас. Олар дыжын хандыр удуурлар. А бир чамдык улус кежээ уйгузу чаштай бээр, удуп шыдавас, удуур дээш чыдыпкаш, аңдааштанып чыда хонар, а эртенинде шала соп каан ымыраа дег, сокпаңайнып хүнзээрлер. Ооң чылдагааны чүдел?
Эртемденнерниң шинчилээни-биле алырга, шак-ла ындыг улустуң саны сөөлгү үжен чылда хүнден хүнче көвүдеп олурар. Уйгу талазы-биле өөренир, шинчилел ажылдары кылыр эртемни сомнология дээр. Somnus деп латин сөстү орус дылче очулдурарга, сон азы уйгу дээни ол, λόγος дээрге өөредиг дээн-дир. Ынчап кээрге сомнология дээрге уйгунуң болгаш удувас чоруктуң кадыкшылга салдарын өөренир эртем болуп турар. А сомнолог дээрге уйгу аарыгларын илередип эмнээр эмчи-дир.
Тывага ооң мурнунда сомнолог эмчи турбаан дээрзин билир бис. Чоокта чаа Тыва Республиканың кадыкшылга төвүнде сомнолог эмчи чонну хүлээп эгелей берген боорга, эмчи-биле харылзашкаш, редакцияже чалап, чугаалаштывыс. Эмчини Аржаана Юрьевна Бады дээр болду.
– Аржаана Юрьевна, бистиң номчукчуларывыска бодуңарны таныштырыптар силер бе?
– Ак-Дуруг ортумак школазын дооскаш, бичиимден-не эмчи болур дээн күзелимни чедип алыры-биле, баштай Кызылдың эмчи училищезин, ооң соонда Саратов хоорайның күрүнениң эмчи университедин доостум. Баштайгы интернатурамны Новосибирск хоорайга эртип тургаш, анастезиолог, реаниматолог угланыышкынны шилип алган мен. Амгы үеде республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң ниити аарыглар салбырының реанимациязында ажылдавышаан, кадыкшылга төвүнде сомнолог эмчи болуп ажылдап чоруур мен.
– Сомнолог мергежилди канчап сонуургай берген силер?
– Эмчи мергежилин чедип алгаш, чанып келгеш, Тес-Хем кожууннуң төп эмнелгезинге 2010 чылда реаниматолог эмчи болуп ажылдай бердим. 3 чыл ажылдапкаш, өөм ээзи-биле өг-бүле тудуп чурттай бергеш, 3 ажы-төлдүг болдувус. Өөм ээзи инженер-эксперт кижи. Бо хүннерде Тываның оруктарын кылып ажылдап турар. Алды чыл иштинде узун шөлээге чаш уругларым азырап, удаа-дараа олурупкаш, чаш ажы-төлдүг кижи ооң мурнунда дег, хондур ажылдап шыдавазымны билип эгелээн мен. Өг-бүле чок тургаш, ийи-даа хондур ажылдаптар чораан болгай мен. Ам байдалым өскерилген. Бир-ле хүн телевизор көрүп олургаш, диетолог-сомнолог эмчини сонуургай бердим. Ынчан сомнолог эмчи бар боор деп-даа билбес турдум. Узун шөлээге олурган үемде диетолог кылдыр өөренип алгаш, уругларым чашта диетолог болуп, Республиканың кадыкшылга төвүнге каш ай дургузунда ажылдадым-даа. Амыдыралдың агымы-биле дүрген дуза чедирер ажылымче катап кээр ужурга таварыштым. Мергежилим дүрген дуза чедирер реаниматолог, а диетолог, сомнолог дээрге хоббим-дир ийин.
Эрткен чылын коллегам Анджела Арзылаңовна Канчыыр-оол-биле кады Кадык камгалал яамызының грантызынга киришкеш, «Шын чемненириниң школазы» деп канал ажыдып алган бис. Ол грантының деткимче акшазы-биле кижиниң тургузуун хынаар аппарат саткаш, оон ыңай Москва хоорайга өөренир арга тургустунуп кээрге, 2024 чылдың ноябрь айда Москва хоорайга бир ай дургузунда сомнолог мергежилди улуг сонуургал-биле өөренип алдым.
Дыка хөй улус шилгедек чараш болур дээш, диетаны сагып, сула шимчээшкиннерни кылып турза-даа, шын эвес удаанындан деңзизи батпас. Түңнелинде янзы-бүрү аарыглар тыптып, кадыкшылы үрелип турар. Тывада сомнологтуң тускай көрдүнген штады чок. Чаа сайзырап эгелээн мергежил-дир ийин.
– Кижиниң уйгузунуң чуруму канчап өскерли бээрил?
– Ооң чылдагааны янзы-бүрү байдалдардан хамааржыр. Кежээ уйгузурап эгелээр. Оон хенертен уйгу чаштаар, буду ыстаан ышкаш болур азы бир-ле шаптараазын албан тургустунуп келир. Бир-ле чүве эпчок, кижиргенчиг ышкаш болуп туруп бээр. Туруп келгеш кылаштап-кылаштап, уйгузурай бергеш чыдыптарга, ам база катап демги-ле эпчок чүүлдер эгелээр. Аарышкы база эвес, а бир-ле эпчок чүүлдер-дир ийин. Бир болза дыңзыг кылдыр хаарыктааш, орта удуп шыдавайн баар.
– Хаарыктаарының чылдагааны чүде ирги?
– Сегели бичии улус, думчуунуң ишти кемдээш, хыйышкактарлыг апарган улус, дылы кургаар улус, бестеринде аарыглыг улус дээш чылдагааннар хөй. Дылының дөзүнде шыңганнары шын эвес тургустунган улус база удуй бергеш хаарыктаар. А бир чамдыкта деңзизи улгадырга, мойну чолдак улустуң мойну чооннаарга азы ыжарга, иштиг-сааттыг улус база ыжа бээр ышкажыгай ынчангаш тыныш чедишпестеп эгелээр.
Хаарыктаар кижи чүгле долгандыр кижилерниң уйгу-дыжынга эвес, а бодунга база шаптыктыг. Хаарыктай берген үезинде топтап көөр болза, ол кижи көгере берген чыдар боор.
– Мага-ботка салдары кандыгыл база канчаар эмнээрил?
– Хаарыктаар улусче чүге улуг кичээнгей салыр бис дээрге, хондур боостааладып турар ышкаш, дуза хереглеп турар улус-тур. Кижиниң уйгузу беш чадалыг болур, эң-не бир дугаар чадазында кижи орта дыштанмас, долгандыр болуушкуннарны билип чыдар боор, а беш дугаар чадазын ханы уйгу дээр. Ханы удуй берген кижиниң эъди-кежи суларай бээр ужурлуг. Ынчаар удуурга мээ-медерел дыштаны бээр. Мага-бодувус күш кирип, чаарттынып келир. Сула салдынып, ханы удуй берген кижиниң дылының дөзү суларай бергеш, тыныш органын дуй чыдыптар. Ынчан удаан кижи каргырадыр хаарыктай бээр. Ол дээрге-ле дылдың дөзү өкче кирип эгелээни ол. Организмге кислород чедишпестеп эгелээрге, кижиниң иштики органнары бачымнап эгелээр болуп турар. Мээниң ажылдаары кошкай бээр. Уттуучал апаар. Ол улуска артык деңзи немежип эгелээр. Чүге дээрге күш чок, организм дыштанмайн хондур ажылдапкан-дыр. Удуп-оттуп тура хонгаш, уйгузу четпээнинден бажы аар оттуп кээр. Хүннүң-не дыштанмайн оттурга, харык-шинек эстип, артык деңзи немежир, хан базыышкыны бедиир. Кардиологтуң эмнээшкинин алырга-даа, дүне кислород чедишпезинден ол кижиниң ханының базыышкыны өрү-куду шурап, чүрек согуу шапкыланып, бүүректер баксыраар. Уйгу чокка организмге кислород чедишпестээш, кадыкшыл баксыраар. Бир чылдагааны тыныш органнарын чаглар дуй чыдыптары. Ындыг улус дүне-даа удуп чыдар ышкаш, а хүндүс сокпаңайнып олурар. Ол дээрге сөөлгү үеде ниитилелдиң социал байдалы-дыр.
Дыка хөй чолаачылар уйгузун хандыр удувастаанындан орукка удуй бергеш, озал-ондакка таваржы бээр азы столяр кижи бир-ле чүүлдү кылып олура, удуй бергеш, холун кемдедип алыр, бир болза дааранып олурган кижи холун ине-биле шиштептер дээш янзы-бүрү-дүр ийин. Чижээлээрге, ужудукчуларны рейсче үнер бетинде, эмчилер хынаар.
Кайы-даа эмчиге баргаш, чогумчалыг дуза албаан мен деп кээр улус бар. Кайы-даа эмчиге баргаш, удуп шыдавайн тур мен дээрге, дуза кадып шыдавас-тыр ийин. Ындыг улуска чүгле сомнолог дузалап болур. Хаарыктап турар болза-ла, сомнолог эмчиге баргаш, шинчиткеш, эмнээшкинни алыр болза эки. Чамдык улустуң боостаазынга бестер тыптып кээрге, удуп шыдавастай бээр.
Хаарыктаар улустуң боостаазының ишти бичиилеп кемдеп турар. Олар эртен эрте оттуп кээрге-ле, аарый берген кижи ышкаш, боостаазы кургаг боор. Хаарыктаар улус оттуп кээрге, сыртыы өде берген боор. Дүне деридер. Чыткан дөжээниң ак чоорганы база дырыжа берген боор. Чүге дизе ол кижи дүне аңдаштанып-ла чыдар. Хаарыктапкаш-ла одунгаш, бир талазынче чыдып, шимчеп-ле чыдар. Дыл дөзүнүң, аас иштиниң шыңганнарын ажылдадыр, быжыктырар дээш, дылга сула шимчээшкиннер кылыр. Хөй ырлаар. Шаанда тывалар аяк чылгаар, хөй деңзи база немевес болгаш шоолуг хаарыктавас чораан.
Кадыкшылга төвүнде тускай аппарат бар. Аңаа тырттырыптарга, кандыг арга-биле эмнээри илереп келир. Оон ыңай 3 хонук кедип эмненир аппарат база бар. Ол апаратты кедип алгаш удуурга, хаарыктавайн баар. Ону кедип алгаш удуп хонган кижи эртенинде «Оо, бо чуртталга өңгүр ышкаш апарды, бажым безин чиигей берди» деп баар.
Эң-не чугула арга бодун боду чурумчудары-дыр ийин. Кандыг чылдагаан-биле удувайн турарын тодарадыр. Удуур өрээлинге тамчыктыг удуурунуң эптиг байдалдарын тургузар. Көжегелер хүн өтпес кылын болур ужурлуг. Чыдар оруну эптиг болур болза эки. Ак чоорганы кешке кижиргенчиг эвес, а чымчак тааланчыг болза эки. Удуур бетинде өрээлди агаарладыр. Хүнзедир ажыл кылбайн чыда хүнзээн кижиниң уйгузу келбестей бээр. Чүге дээрге телевизор, телефон көрүп олурган кижиниң мээ-медерели тура дүшпейн ажылдап-ла турар. Мага-бот шимченирге, мээ оожургай бээр. Кандыг-даа шимчээшкин чок чыда хүнзээн кижиниң мээзи улам-дам ажылдаар, удуттунмас.
– Уйгунуң эң-не коргунчуг дайзыны чүү ирги?
– Ол дээрге-ле карак чылчырыктаар чырык база телевизор, телефон болуп турар. Уйгузу кээп эгелээш, чырык көрүптерге, уйгузу келбейн баар ийик чоп. Ынчангаш кежээ сайгылгаанның чырыы өлбезек болур ужурлуг. Телевизорнуң өң-баазын чырыы карактарны чылчырыктадыптарга, кижиниң мээзи оттуп келир. Кежээ удуур бетинде, интернеттен, телевизордан көрген медээлеривисти мээвис сайгарып, ажылдап тура хонар. Бир эвес кежээки чем кылган соонда, бажыңны агаарлатпаан болза, ол чыт база мээни ажылдадыр.
– Чамдыкта кижиниң бодавааны чүүлдер дүшке кирер, чүге ындыг ирги?
– Иштики дүвүрел-дир. Кижиниң аажы-чаңындан база хамааржыр. Болуушкуннарны бодунга дыка чоокка алыр улус ындыг боор. Ынчангаш болуушкуннарны эмин эрттир бодунга чоокка албас болза эки.
– Чаш уругларның улаараарынга хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
– 12 хар четпээн чаш уруг улаарап болур. Чүге дээрге чаш кижиниң мээзи чаа-ла сайзырап, тургустунуп олурар. 12 харлаан соонда, чаш уругнуң мээзи быжыга бээр, улаараары чиде бээр. 13 харлаан соонда, чаш уруг элээди назынче кирер. Элээдилер улаарап, дүвүреп турар болза, бир-ле айтырыг оларга оожургалды бербейн турар деп билип алыр бис.
– Силерге кирер дизе, каяа баарыл, эмчи?
– Тыва Республиканың кадыкшылга төвүнде график ёзугаар хүлээп турар мен.
Тывада удуп шыдавайн турар кижилерниң чизези чок болуп турар. Дыка хөй улус дүнелерде удуп чадааш, кардиологтарже, неврологтарже барып турар. Аңаа баарга, анализтери шупту эки болур. А кажан хондур хан базыышкыны хынаар аппарат кедиргеш, эртенинде көөрге, дүне хан базыышкыны көдүрлүп, чүрек согуу дүргедеп турган болур болза, сомнологче баар. Чамдык улус неврологка баргаш: «Дүне удуп шыдавас-тыр мен. Эртен эрте оттуп кээримге, бажымда долдур хөвең суп каан ышкаш болур-дур» – дээр. Ол улус база неврологче эвес, а сомнологче баар болза эки. Сомнолог дээрге чаа үениң эмчизи-дир ийин.
Удуп чадап, сомнолог эмчини хереглеп чоруур улус кочу-шоотка кирип, өскелерге чалгаа диртип чоруур. Дүнелерде таптыг удуп албайн, хүндүс саваарап хүнзээш, улуска чалгаа диртип чоруурлар-дыр ийин.
Айдың ОНДАР.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №31 2025 чылдың август 14