| Чогаал үнелели |
Тыва литератураныӊ хөгжүлдезиниӊ сөөлгү 5 чылында авторлар колдуунда шүлүк, проза чогаалдарыныӊ кыска хемчээлдиг хевирлеринге хөй доктаап турар. Проза болгаш шии ышкаш улуг жанрлар хожудап эгелээн. Ооӊ чылдагааннары янзы-бүрү: ниитилелде тыва дылдыӊ ажыглалыныӊ баксырааны, номчулганыӊ суларааны, ном үндүрүлгезинде акшаландырыышкын айтырыы, күрүнениӊ талазындан чоннуӊ национал бот-медерелин кадагалаар талазы-биле ажылдарныӊ хожудаӊгайы, өг-бүле кижизидилгези дээш оон-даа өске. Бо байдалды экижидеринге эвээш, биче-даа бол, Тыва Республиканыӊ Чогаалчылар эвилели Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы Монгуш Кенин-Лопсанныӊ 100 чыл оюнга биче хемчээлдиӊ проза жанрларынга мөөрей эрттирген. Аӊаа аныяк авторлар аразынга Чойгана Сарыгларныӊ «Болчаг» деп чечен чугаазы 1-ги черни алган.
Уран чогаалга, ылаӊгыя прозага, сонуургалдыг авторнуӊ илереп орары өөрүнчүг. Чойгана Сарыглар 2015 чылда Тываныӊ күрүне университедин дооскан. Бир дугаар чогаалы – «Подвал чурттакчызы» (тоожу, 2017 ч.). Ол бүдүн чылдыӊ дургузунда «Тыва Мотиватор» сеткүүлге кезектеп үнген. Тыва прозада уран-талантылыг чаа үннүӊ илереп олурарын бир дугаар Тываныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ даргазы (2014–2020) Чылгычы Ондар (1955–2020) эскерип каан. Ол Чойгана Сарыгларны Тываныӊ улустуӊ чогаалчызы Эдуард Мижит-биле таныштырып, чогаалче оруктуӊ ажыттынарынга идигни берген. Дараазында «Улуг-Хем» альманагынга Чойгана Сарыгларныӊ «Улаачы» (2021) деп тоожузу үнген. Ооӊ соонда «Часкы хөөннер» (2025) деп антологияже «Чиргилчиннер» деп чогаалы кирген. База-ла «Улуг-Хемге» (2022. №1, 2025. №2) «Улчумал» деп тоожузу парлаттынган.
«Улчумал» — школачы оол Эзирниӊ төрээн Тывазындан, өг-бүлезинден чарылгаш, Хакасияга Федя деп кижиниӊ азыранды оглу болуп өзерин, 1990 чылдарда чурттуӊ аш-түреӊги амыдыралын, кем-херек үүлгедиишкиннерин көргүскен чогаал. Ында авторнуӊ номчукчуну сонуургадыптар сюжеттиг шугумнарны тургузар талазы-биле мергежип эгелээнин демдеглевес аргажок. Чогаалдыӊ кол жанры – криминалдыг детектив болуп турар. Амгы үеде тыва чогаалчыларныӊ улуг назылыг салгалындан Балчый Кыргыс бо жанрда дүжүткүр ажылдап турар. Чойгана Сарыгларныӊ бо жанрда ылгалы – уруглар чогаалынче угландырып турары. Бичии маадырларныӊ аӊгы-аӊгы салым-чолун, өг-бүле байдалын көргүзүп турар: бай-шыдалдыг, элеӊги-түреӊги, тодуг-догаа, өскүс-чавыс дээш оон-даа өске.
Тоожунуӊ кол маадыры Эзир өске черге баргаш, хамыктыӊ мурнунда даайы Шолбанныӊ амы-тынынга четкен дайзыннардан өжээн негеп алырын бодап турар. Ылаӊгыя ооӊ кылдыныглары, боданыышкыннары улуг кижиниӊ көрүжү-биле бижиттингени эскертинип кээр. Чижээлээрге, «Сен ам тыва оол Эзир эвес-тир сен! Сээӊ өг-бүлеӊ чок, улчумал хакас оол-дур сен! Билдиӊ бе?». Автор школачы кижиниӊ даайын хараадап чоктаанындан өжээн-килеӊиниӊ хайныышкынын, ооӊ өзүп келгеш, бодап чорааны дайзыннарын амыдырал боду-ла шылгап каан болурга, өршээп каарыныӊ дугайында чырык сеткил сиӊген идеяны чиге илереткен. Ындыг-даа болза чогаалда Эзирниӊ ада-иезин, дуӊмазы Миланы сактып чоктаан сюжеттер ажыттынмайн барганындан чаш кижиниӊ делегейи, психологиязы тода илереттинмейн барган.
Тыва чогаалда салым-чолу берге чаштар дугайында Э.Л. Донгактыӊ «Четкерлерге чагааларым» (2006) деп тоожузунда Уйнук-оолдуӊ октаргай көрүжү, психологтуг боданыышкыннары делгем чуруттунган. Ооӊ ачазы эш-өөрү-биле будалган түӊнелинде орук озал-ондаа кылып алыр. 5 чылга шииттирер. Авазы оглун каггаш, арагаже дүлнү бээр. Долгандыр кижилерниӊ кызагдалындан бичии Уйнук-оол боду ышкаш оол-биле хоорай чоогунда ээн черлерге оӊгар каскаш, үӊгүр кылып алыр. Аӊаа турумчуп чурттай бээр. Шак бо маадыр амыдыралында болуушкун бүрүзүнде кагдырган авазын сактып турар. Чижээлээрге, ол даай-авазыныӊ хыйланып-хыйланып, харамнанып каап берген чемин көргеш, «төрээн авазыныӊ каап берген чеми чеже-даа кара-бора болза, боостааже ажа бээр» деп бодап олурар. Оон аӊгыда Уйнук-оолдуӊ ада-иезин чоктап турарын кижиниӊ мага-бодунуӊ иштики органнары дамчыштыр чуруп турар: «Баштай сакпаам адаа ажыш дигеш, хөрээм ишти сыӊышпастап, баарымче кара дашты тырый идипкен дег апарган». Шак мындыг хевирлиг литературлуг аргаларны аныяк авторларныӊ шылгараӊгай, улуг классиктерден өөренири чугула.
Ниитизи-биле Чойгана Сарыгларныӊ проза жанрында эге базымнары шудургу болгаш дидим кел чыдар. Сюжеттер тургузар талазы-биле мергежип турары тодаргай. Ооӊ чечен чугаалары, тоожулары номчукчуларныӊ сонуургалын оттуруп эгелээн. Келир үеде калбак чогаалдыӊ улуг жанрларынче шилчиир дээрзинге идегел улуг.
Шеӊне ХОМУШКУ, ТГШИ-ниӊ эртем ажылдакчызы.
Чурукту интернеттен алган.
«Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23