Октябрь 27-де Тываның гуманитарлыг болгаш социал- экономиктиг тускай шинчилелдер институдунга Тываның Баштыңының чанында Дылдар политиказының талазы-биле күрүне чөвүлелиниң хуралы болуп эрткен. Ооң кол сорулгазы 2024 чылдан 2033 чылга чедир тыва дылды сайзырадырының болгаш күрүне деткимчезиниң стратегияларын боттандырар хемчеглер планын бадылаары болган.
Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң директору Вячеслав Март-оолдуң чугаалап турары-биле алырга, 10 чыл дургузунда боттандырар кылдыр санап каан планны чартык чыл дургузунда ажылдап кылып келген.
“Бөгүн дылдар политиказының талазы-биле күрүне чөвүлелиниң бир дугаар хуралы болуп эртип турары бо. Ажылдап кылган стратегия дээрге-ле Тываның бөлүк идепкейжи эртемденнериниң улуг ажылының дүжүдү болур. Бо эгелээшкинни бистиң республикавыстың Баштыңы база деткээн” – деп, Вячеслав Март-оол чугаалаан.
Тыва дылдың хөгжүлдезиниң күрүне деткимчезиниң стратегиязы дээрге-ле Тываның күрүне дылдарының бирээзи болур тыва дылдың күрүне деткимчезиниң талазы-биле узун хуусаалыг план тургузарынга угланыышкыннар системазы болур. Ол хоойлу чогаадылгазы, өөредилге, эртем, массалыг информация чепсектери, культура, уран чүүл болгаш ном үндүрүлгези, сагыш-сеткил сайзыралы болгаш шажын, амгы үениң информация-коммуникациялыг технологиялары дээн ышкаш 9 аңгы адырдан тургустунган болгаш ниитилелдиң бүгү-ле адырларын хаара тудупкан.
Чижээлээрге, өөредилге адырында чаш болгаш школа назыны четпээн уругларның ийи дылга чугааланырының психологтуг үндезиннерин өөренип көөрү, хөй дылдыг школа хөгжүдер концепция тургузары, ТывКУ-нуң тыва чогаалдың болгаш аас чогаалының эртем-өөредиглиг лабораториязын ажыдары, бүгү-ле назы-харның ажы-төлүнге болгаш аныяктарга тыва дылды өөренириниң электроннуг интернет-курлавырларын тургузары дээш оон-даа өске.
Стратегияны, тыва дылдың хөгжүлдезин деткиири-биле, аңгы-аңгы органнарның болгаш албан черлериниң харылзаалыг ажылын чорудар сорулгалыг тургускан. Ооң кол сорулгаларынче ниитилелде тыва дылдың хүлээлгелерин калбартыры, ооң салдар-хамаарылгазын бедидери, база нормаларын, сөс курлавырын хөгжүдери болгаш кадагалап арттырары кирип турар. Оон аңгыда, стратегия тыва болгаш орус дылдың аразында дең эргени тургузарынче болгаш хөгжүдеринче угланган. Ол сорулгаларны чедип алырда, күрүнениң болгаш муниципалдыг органнарның, эртем болгаш өөредилге албан черлериниң, хөй-ниити каттыжыышкыннарының болгаш кижилерниң аразында кады ажылдажылганы чорудары көрдүнген.
“Бөгүн тыва дылды хөгжүдер орук картазының хемчеглериниң бүгү-ле кезектери чедир ажылдап кылдынган бе дээрзин тодарадыр, ажылды бүрүнү-биле белеткеп кылгаш, бадылааш, ат салыры-биле Тываның Баштыңынче киирер бис” – деп, ТР-ниң Чазааның Даргазының оралакчызы Орлан Сарыглар чугаалаан.
Тыва дылдың эдилелиниң деңнелин өөредилгениң кайы-даа адырынга сайзырадырда, республиканың бүгү-ле өөредилге черлерин бүрүнү-биле хандырары негеттинип турарын филология эртемнериниң доктору Мира Бавуу-Сюрюн чугаалаан: “Россияның өөредилге системазында өөредилге черлери 3 улуг бөлүкке чарлыр. Бир дугаарында, ниити өөредилге черлери азы школалар, ийи дугаарында лицейлер, гимназиялар дээш оон-даа өске. А үш дугаарынга кадыы кызыгаарлыг уругларның өөредилге черлери хамааржыр. Уруглар садтарында, школаларда, ортумак профессионал, дээди өөредилге черлеринде тыва дыл өөренир эртем кылдыр-даа, чамдык таварылгаларда өөредилге дылы-даа кылдыр кирип турар. Тыва дыл, чогаал кичээлдери аңгы турар-даа болза, тыва дылды республикага бүрүнү-биле хөгжүдерде, эге школага, орус дылдан аңгыда, шупту эртемнерге тыва дыл кырынга өөредилге номнары, башкыларга пособиелер, электроннуг өөредилге номнары бүрүнү-биле хандыртынган турар ужурлуг. Бо талазы-биле ажылды кылырда, өөредилгениң чадазын, хевирин болгаш уругларның тыва дылды кайы хире билирин шуптузун өөренип көөр апаар”.
Ук программада тыва-орус, чуруктуг, этимологтуг, диалектилер, юридиктиг, көдээ ажыл- агый терминнериниң болгаш тайылбырлыг словарьның 3-кү томун дээш оон-даа өске бөлүк сөстүктерни белеткеп үндүрерин киирген. Ол ышкаш тыва дылды сайзырадып тургаш, сөстерниң шын бижилгезинче база онза кичээнгейни угландырып, орфографтыг словарьны чаартыры чугула дээрзин демдеглээн. Амгы үеде чаа-чаа технологияларның сайзырап турары-биле, ук словарьларның саазын хевиринден аңгыда, электроннуг хевирлерин база тургузар сорулганы салган.
Бичии болгаш элээди уругларга тыва дыл кырынга “Тываның төөгүзү”, “Тыва дылдың төөгүзү”, “Чогаалчылар”, “Чогаал”, “Хөгжүм”, “Сылдыстар”, “Үнүштер”, “Черлик дириг амытаннар”, “Азырал дириг амытаннар” дээш оон-даа өске бөлүк номнарны белеткээр сорулганы база салган.
Адыр бүрүзүнде салдынган хемчеглерни санап четпес. Амгы үениң чаа-чаа негелделеринге, технологияларынга, аныяк-өскенниң сайзыралынга дүүштүр планнаттынган ажылдар тыва дылдың хөгжүлдезинге улуг идигни бээр дээрзинге идегел бар.
Ук программада адыр бүрүзүнүң кандыг ажыл чорударын базым санай айтып бижээн. Чөвүлелдиң кежигүннери ында кирген чүүл бүрүзүн тус-тузунда сайгарып, оларның чогумчалыын тодарадып, немей чүүлдерни киирип, улуг ажылды чоруткан.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №83 2023 чылдың ноябрь 1
