Частың баштайгы айы, март 1-ниң хүнүнде, тыва чоннуң Шагаа байырлалында улуг эневис Анчымаа Саныңмааевна Хертектиң кадыкшыл байдалын сонуургап, ооң аал-оранынга кирип, аяк шайын ижип ора, олар-биле чугаалажыр аас-кежиктиг болганымга өөрдүм. Улуг эневис бодунуң назы-харынга дүүшпес, ам-даа омак-сергек, арын-шырайының чараш овур-хевири ол-ла хевээр, хөөреп орар болду.
Ол 1940 чылдың декабрь 5-те Бай-Тайга кожууннуң Бай-Тал суурга хөй ажы-төлдүг өг-бүлениң 6 дугаар кызы болуп төрүттүнген. Баштай башкы училищезин, ооң соонда башкы институдунуң биология-география факультедин дооскан. Башкының күш-ажылчы намдарын көөрге, баштай эге класстарга ажылдап, оон биология, географияны башкылап чораан. Өг-бүле амыдыралының этика-психологиязын, тыва чаңчылдарны өөредип, социал башкы болуп, барык 40 ажыг чылдар иштинде Улус өөредилгезиниң шугумунга ажылдап чораанын билдим. Анчымаа Саныңмааевна черле олут-орбас, чыдын-чытпас эрестерниң бирээзи болгаш, уран чүүлге онзагай салым-чаяаны-биле хомуска, игилге болгаш бызаанчыга база тергиин ойнаар чораан. Боду-даа концерттерни башкарып эрттириптер онзагай салым-чаяанныг башкы. Иркутск, Новосибирск хоорайларга зона көрүлделеринге киржип, 1973 чылда Москвага болган бүгү Россия көрүлдезинге Тываның мурнундан барган Александр Салчактың удуртканы сыгыт-хөөмейжилерниң каттышкан бөлүү-биле Кремльдиң съездилер ордузунуң сценазынга ойнаанын, улуг өгбевис Анчымаа Саныңмааевна чоргаарал-биле сактып чугаалаар болду.
Улус өөредилгезинге ажы-төлдү өөредип-кижизидер ажылга киирген ачы-хавыяазы дээш башкының хөрээн “Улус өөредилгезиниң тергиини”, “Күш-ажылдың хоочуну” медальдар чайынналдыр каастап, “Ынакшыл болгаш шынчы чорук” деп өг-бүле медалының, “Уран чүүлдүң девискээр көрүлдезиниң лауреады” база “Бүгү-россия уран чүүл көрүлдезиниң лауреады” аттарның эдилекчизи дээрге-ле башкының уран талантызының база алдар-адының бедии, чонунга хүндүткелдии ону херечилеп турар. Анчымаа Саныңмааевна чүгле башкылаашкын ажылы-биле кызыгаарланмайн, чечен чогаалга база онзагай салым-чаяанын көргүзүп, “Ыдык күзел” болгаш “Өгбе чагыы” деп номнарны чырыкче үндүрүп, чараш-чаагай чаңчылдарны салгалдарга дамчыдар дээн улуг сорулгазын күүсеткен. Улуг эневистиң төрээн тыва дылывыс дээш сагыш човаан, дүвүрээн сеткилиниң одуругларын номчукчуга бараалгаттым.
Анчымаа ХЕРТЕК
ТЫВАЛАҢАР
Улуг, биче тыва кижи дөгерези
Уругларже оруставайн, тывалаңар.
Чараш сөстүг чечен-мерген төрээн дылын
Чажындан-на өөренип, дыңнап өссүн.
Тывалажып чугаалашпас болзувусса,
Дылывыс шуут чиде берип база болур.
Дылын уткан биче чоннар делегейде
Дыка көвей – ону бодап, кичээниңер!
Тыва кижи төрээн дылын билбес боору –
Дылывыстың чидериниң демдээ ол-дур.
Өгбелерниң төрээн дылын салгалдарже
Өөредип, дамчытпайн баар кижи ол-дур.
Ажы-төлге төрээн дылын өөредири –
Адазының, иезиниң хүлээлгези.
Оода-ла өг-бүлеге уругларже
Оруставайн, тыва дылга чугаалаңар.
Көвей санныг улуг чоннар дылдарынга
Хөмүрээрти бастырбас дээш, тывалаңар.
Төрээн тыва дылывысты чидирбейн,
Төөгүге арттырар дээш, тывалаңар.
Тыва чугаа тоол чурту Тывавыска,
Дыңналбастап читпезин дээш, тывалаңар.
Дылын уткан биче чон деп адатпас дээш,
Тывалаңар, дылым бо дээш, тывалаңар!
Раиса ОНДАР, Тываның улус өөредилгезиниң алдарлыг болгаш улустуң башкызы.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
«Шын» №9 2025 чылдың март 13
