МАЛЧЫННАР НААДЫМЫ – ТЫВАДА ЭҢ УЛУГ ХЕМЧЭЭЛДИГ, ЭҢ ХӨЙ КИРЖИКЧИЛИГ, ЭҢ ХӨГЛҮГ-ОМАК КҮШ-АЖЫЛЧЫ БАЙЫРЛАЛ.
Июнь 27-де Улуг-Хем кожууннуң малчыннары, тараажылары дээш өске-даа ажыл-агыйлыг ишчилер Наадымны Шагаан-Арыг хоорайда Биче-оол Моңгул-оол аттыг стадионга байырлап эрттиргеннер. Оларның шуптузунуң амыдырал-чуртталгазы, ажыл-херектери мал-биле тудуш харылзаалыг.
Күш-ажылчы байырлал Наадымның бүдүүзүнде, июнь 26-да, эгелээн. Ол хүн эртен эрте Наадымның бирги мөөрейи Арыскан суурга Александр Сарыг-оолович биле Ольга Хунашовна Кууларларның өг-бүлезиниң өдээнге болуп эрткен. Кожуун чергелиг "Тергиин саанчы" деп мөөрейге Арыскан, Иштии-Хем, Арыг-Үзүү, Арыг-Бажы, Эйлиг-Хем, Ийи-Тал сумуларның эрес-кежээ саанчылары киришкен. Мөөрейге киржип келген саанчыларны Ольга Хунашовна аяк шайлыг уткуп хүндүлээш, эртенги саалдага белеткеп каан алды баш саар инекти эртенгиниң 7 шакта мөөрейжилерге аңгылап берген.
Кожуун Наадымының саанчылар мөөрейин бо каш чыл улаштыр кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелели эрттирип турар. Бо удаада база мөөрейни эрттирип, тергиин саанчыларны илередири-биле, көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Болат Ховалыг ажылчыннарын баштап алгаш, мөөрейни башкарып эрттиргеннер.
Мөөрейниң түңнелинде Арыг-Бажы суурнуң эрес-кежээ кызы Ай-кыс Димит шалыпкын болгаш хөй сүттү саггаш, тиилээн. Арысканның кежээ кызы Алевтина Доктугу база шалыпкыны-биле саап дооскаш, ийиги черге төлептиг болган. Арыг-Үзүү суурда "Аныяк өг-бүлеге – кыштаг" төлевилел-биле мал-маганны өөнүң ээзи-биле тудуп чоруур шалып-кежээ кыс Байлак Маадыр-оол баштайгылардан чыда калбайн киришкеш, үшкү черни чаалап алган.
Арткан киржикчилер Ийи-Талдан Айдысмаа Шалган, Эйлиг-Хемден Чойган Попуу, Иштии-Хемден Айрана Маады мөөрейге идепкейлиг киржип, херээжен кижиниң эртежи, кежээзин бадыткап, бедик хей-аъдын көргүскеннер.
Тываның көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге бодунуң үлүг-хуузун киирген Арыскан, Хендерге суурларга турган совхозтарның директору, республиканың эң шыырак мөгелериниң бирээзи чораан Биче-оол Моңгул-оолдуң адын эдилээн стадионга Улуг-Хем кожууннуң малчыннарының Наадымын байырлап эрттиргени бир янзы утка-шынарлыг. Стадионга чыскаай тиккилеп каан токулчак ак өглер малчыннарның байырлалынга тыва национал хөөннү киирген.
Улуг-Хемниң малчыннарының Наадымы байырлыг чыскаал-биле ажыттынган. Чыскаалдың мурнуку одуругларынга кожууннуң мурнакчы малчыннары чорааннар.
Улуг-Хем кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы А.М. Кара-Сал, чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Э.Л. Мандан-оол кожууннуң көдээ ишчилеринге байырны чедирип, моон-даа соңгаар күш-ажылчы чедиишкиннерни күзээннер.
Наадым – көдээ ажыл-агыйны түңнеп, малчыннарның күш-ажылын үнелеп, мурнакчыларны шаңнап-мактаар байырлал. Чымыштыг ажыл-ишчилерге кожууннуң удуртулгазы байырын чедирип, мал ажылын дүн-хүн дивейн чүгле эрес-кежээ кижилер кылып шыдап чоруурун мактап, кожууннуң социал-экономиктиг сайзыралынга улуг үлүг-хуузун киириштирип чоруур хуу болгаш арат, фермер көдээ ажыл-агыйның ишчилеринге шаңнал-макталдарны тывыскан.
Улуг-Хем кожууннуң Төлээлекчилер хуралының Хүндүлел бижиинге Эрес Мижит, Салбакай Кыргыс, Буян Биче-оол, Валерий Долума, Григорий Оолакай, Азиат Очур, Сергей Чымба, Сергек Мижит-Доржу, Вадим Салчак олар төлептиг болганнар.
Улуг-Хем кожуун чагыргазының Хүндүлел бижиин Адыгжы Димитке, Херел Балланга, Алла Сундуйга, Сылдыс Эрелчинге, Шораан Шоюн-Навага, Темирлан Тагвага, Адыгжы Чамбага, Белек Наважапка, Радомир Чашка база Шолбан Оюнга тывыскан.
Улуг-Хем кожууннуң 100 чыл ою юбилейлиг медаль, ол ышкаш кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң Хүндүлел бижии-биле өске-даа мурнакчы ишчилерни шаңнаан.
Улуг-Хем кожууннуң Наадым байырлалының үезинде тараа соктаарынга, чеп эжеринге болгаш суй белек кидис өглер мөөрейлери база болуп эрткен. Сумуларның ишчилери мөөрейлерге кончуг идепкейлиг киришкеннер.
Арысканның командазының кежигүннери, хоочун шевер авалар Александра Доктугу, Хемерек Самдан, Нина Калбак-кыс чепти дүрген болгаш шынарлыг кылдыр эжип кылгаш, бирги черни бүзүрелдии-биле чаалап алганнар. Арыг-Үзүү суурнуң командазы ийиги, Арыг-Бажының командазы үшкү черге төлептиг болганнар.
Өгбелеривис тарааны хүннүң-не соктап чораан болза, амгы бо сайзыраңгай үеде тараа соктаар кижилер ховар, ортун назылыг кижилер дээрден башка, тараа соктаар аныяктар ховар-ла боор. Согааш, бала, деспизин белеткеп алгаш келген киржикчилер солун мөөрейни көргүскеннер. Эйлиг-Хемниң эрес оглу Альберт Күдерек кымны мурнай тараазын агартыр соктааш, тиилеп үнген. Арыскандан хоочун малчын угбай Нина Калбак-кыс ийиги черни, Торгалыгдан Владлен Чыдаран үшкү шаңналдыг черни алганнар. Роберт Бады (Арыг-Бажы), Адыгжы Ооржак (Чааты), Сергей Балган (Арыг-Үзүү) база идепкейлиг киришкеннер.
Чараштап кылган суй белек кидис өглерни ус-шевер авалар делгээн. Чамдык өглерни шкатулка ышкаш кылдыр чогаадып кылып каанын чон сонуургап көрген.
Улуг "Өг тигер" мөөрейге Торгалыг, Арыг-Үзүү, Арыг-Бажының малчыннарының командалары тергиидээннер.
Эр кижиниң үш адаанныг оюнунуң бирээзи ча адарынга мөөрей Наадым байырлалының база бир көрүштүг кезээ болган. Эр адыгжылар аразындан Арысканның хоочун багжызы Андрей Серин хөй санны алгаш тиилээн. Ийиги черни Шораан Кызыл-оол (Хайыракан), үшкү черни Түмен Дамдын (Эйлиг-Хем) чаалап алганнар.
Херээжен адыгжылардан Эйлиг-Хемниң чараш кызы Анзат Доржу тиилекчи болган. Арыскандан ча спортунуң тергииннериниң салгалы Шеңне Саржат-оол ийиги черни ээлээн. Үшкү черни Шагаан-Арыгдан адыгжы кыс Шеңне Даржай чаалап алган.
Кожуун Наадымының хүрежинге республиканың шыырак аныяк мөгелери чараш хүрежин көргүскеннер. Тываның Начын мөгези Демир-Хая Самдан бо удаада база онагларын чиик октап, шүглүп үнген. Торгалыгның шыырак мөгези Хүрегечи-Мерген Сундуй-оол үжүүрлешкен.
ССРЭ-ниң хостуг хүрешке спорт мастери, РСФСР-ниң спорттуң национал хевирлеринге спорт мастери, РФ-тиң күш-культура болгаш спортунуң алдарлыг ажылдакчызы Радислав Наважап кожуун Наадымының киржикчилери мөгелерге байырын чедирип, мөгелерге шаңналдарны тыпсып тура, республика чергелиг Наадым хүрежинге эки белеткелди, чедиишкиннерни күзээн.
Улуг-Хем кожууннуң Наадым байырлалынга 6 аңгы салыгга аът чарыжын эрттирген. Аныяк чүгүрүк аъттар чарыжынга Сылдыс Анай-оолдуң (Көк-Чыраа арбан) аъды, чүгүрүк аскырлар чарыжынга Валерий Белектиң (Торгалыг), тыва аъттар чарыжынга Шойдаа Мөңгениң (Иштии-Хем), улуг чүгүрүк аъттар чарыжынга Эртине Эрестиң (Чааты), аныяк чоруктуг аъттар чарыжынга Канчыр-оол Данжыырның (Хайыракан), улуг чоруктуг аъттар чарыжынга Вадим Салчактың (Арыг-Үзүү) аъттары мурнай маңнажып келгеш, ээлеринге бирги чергениң шаңналдарын чаалап берген.
Улуг-Хемниң малчыннарының күш-ажылчы байырлалы Наадым солун, омак-хөглүг болгаш бедик көдүрлүүшкүннүг эрткен.
Оксана БАЗЫР.
Авторнуң тырттырган чуруктары.
