Тыва чогаалчыларның чаа-чаа номнарының чырыкче үнүп турары – улуг болуушкун. Ылаңгыя орус дылда тыва чогаалдарның ном кылдыр үнүп турары бүгү Россияның номчукчуларынга улуг белек болуп турар дээрзи чугаажок. Бо чылын Тываныӊ ат-сураглыг чогаалчыларының бирээзи Лидия Иргиттиӊ орус дыл кырында «Сокол над Енисеем» деп аттыг дөрт дугаар номун Москва хоорайга парлап үндүрген. Чаа номнуӊ эге сөзүнде Л.Х. Иргиттиӊ шүлүктери Россияныӊ поэзиязын байлакшыдып, катаптаттынмас тыва аялганы көргүзүп турар дээрзин тайылбырлаан.
Бедии-биле үнелээн
«Лидия Иргиттиӊ шүлүктери эвес болза, ыракта Тыва Республика дугайында бис чүнү билир турган деп бис? Ынчангаш улуг чуртувустуӊ эӊ-не тывызыксыг булуӊнарыныӊ бирээзин биске ажыдып берген бо номнуӊ авторунга өөрүп четтиргенивисти илередиили. Ол бодунуӊ Төрээн чериниӊ онзагайын, чурумалдыг бойдузун, ооӊ кижилерин чуруп көргүзүп, Россияныӊ чурумалынга, далайга дамды дег үлүгнү киирген. Аӊгы-аӊгы очулдурукчулар Иргиттиӊ поэзиязынга ынак. Шүлүктери өскелерге дөмейлешпес, бот-тускайлаӊ онзагай болганы-биле, «Литературная Россия» деп солунга, «Сибирские огни» деп сеткүүлге, «Ростки» деп чыындыга-даа үнүп турар» – деп, очулдурукчу Диана Кан ында бижээн.
Лидия Херлииевнаның дугайында сураглыг тыва профессор, филология эртемнериниӊ доктору Доржу Куулар “кижилерге эптиг-эвилеӊ, чараш хамаарылгазыныӊ ачызында ооӊ өӊнүктери Евгений Семичев, Диана Кан, Владимир Гордеев болгаш өскелер-даа тыва литератураны орус дылче очулдуруп, делегейге таныштырып турар” деп бодунуң ажылдарынга демдеглээн.
Алдан-Маадыр аттыг Национал музейниӊ төөгү болгаш чурт-шинчилел салбырының эрттиргени поэзия кежээзинге чаа ном-биле таныштырылга үезинде авторга хамаарышкан хөй-ле чылыг сөстер дыңналган. Чону-биле сеткили хөөннеш чогаалчыныӊ чаа номунуӊ чырыкче үнгени-биле байыр чедирип келгеннер эвээш эвес болган. ТР-ниӊ Дээди Хуралыныӊ (парламентизиниӊ) өмүнээзинден Каӊ-оол Давааныӊ йөрээл сөстүг өөрүп четтириишкинниг бижиин Айдыӊ Моӊгуш номчуп таныштырган:
«Хөй санныг чараш, бедик утка-шынарлыг шүлүктериӊер номчукчуларныӊ чүректеринде арткан. Чүс-чүс чараш чурумалдарны, радиодамчыдылгаларны чонуӊар сактыр, билир. Солун-сеткүүлде бижип турар материалдарыӊарны чонуӊар бедии-биле үнелеп турар. Төрээн Тываӊар, чаӊгыс чер-чурттугларыӊар, хөй санныг төрелдериӊер болгаш чогаадыкчы эш-өөрүӊер дээш кезээде сагыш аарып чорууруӊар көскү. Буянныг ажылыӊарны, дузааргак чорууӊарны, ажык болгаш эвилеӊ-ээлдек аажы-чаныӊарны, эш-өөрүӊер, чонуӊар эки билир, үнелээр».
Бөдүүн тыва сөс-биле чиге бижиир
ТР-ниӊ Хоочуннар чөвүлелиниӊ даргазы Сагаан-оол Долгар 2013 чылда үнүп эгелээн «Ава» солунунуң кол редактору болгаш тургузукчузу Лидия Херлииевнаны ёзулуг ховар буянныг болгаш идепкейлиг кижилерниӊ бирээзи деп демдеглээн: «Ава» солунун редактор чүгле бодунуӊ акша-көпееэ-биле парладып келген. Бо чаа номун база бодунуӊ хөреӊгизи-биле үндүрген хире. Солунун-даа, номун-даа анаа бээрге, албас-тыр мен. Номну анаа халас эвес, а садып алгаш, номчуурга, үнелиг болур деп санаар мен. Лидия Херлииевна амыдыралга эӊ-не чидиг айтырыгларны безин бөдүүн тыва сөс-биле чиге тода бижип каар кижи. Кижи номчааш, дораан илип алыр. Тыва дылды эки өөренип алыр дизе, ооӊ шүлүктерин, бижээн чүүлдерин номчуурун сүмелээр мен”.
Л. Иргиттиң тыва дылдың сайзыралы дээш чорудуп келген ажылының бир чугула угланыышкыны – Кызылдыӊ 9 дугаар гимназиязынга «Уран сөс. Риторика» деп бөлгүмнү удуртуп, тыва дылды, чогаалды келир салгалдарга дамчыдып бээр ажылды хөй чылдар иштинде уштап-баштап чораанын школаныӊ хоочун башкылары хүндүткел-биле чугаалааннар.
Тываныӊ культуразыныӊ алдарлыг ажылдакчызы Лидия Иргиттиӊ чогаадыкчы ажыл-ижин чон бедии-биле үнелеп турарын Тываныӊ ном үндүрер чериниӊ кол редактору Н.Куулар, Национал музейниӊ эртем библиотеказыныӊ ажылдакчызы Н. Наныпкан, педагог-психолог А. Ооржак, Кызыл хоорайныӊ Хоочуннар чөвүлелиниӊ даргазы О. Дамдын чугулалап демдеглээннер.
Шүлүктери сагыш-сеткилди чырыдар
– Улустуӊ даштыкы овур-хевирин, арын-шырайын чараштап будуур черде бодум ажылдап турар-даа болзумза, Лидия Херлииевнаныӊ шүлүктерин хүн бүрүде номчуп турар мен. Душ бооп бир шүлүүн номчааш, сагыш-сеткилим чырый берген. Лидия Херлииевнаныӊ одуруглар аразында чажырып каан чырык бодалдары мээӊ сагыш-сеткилимге чоок болур. Ынчангаш ооӊ номнарын бажыӊымда стол кырында шуут салып алган мен. Ажылдап үнер мурнунда, бир арынны ажыткаш, бир шүлүктү номчуп алыр-дыр мен – деп, Югана Түлүш сеткилин үлешкен.
– Бо чурттап келген назынымда эжимни, Лидия Херлииевнаны, шуут магадап ханмас-тыр мен. Кызымак, быжыг тура-соруктуг, могаг-шылаг деп чүве билбес, күчү-күжү кайыын-на кээп турар чүве ирги деп бодай бээр мен. Моон-даа соӊгаар демир-үжүүӊ чидиг болурун, чечен-мерген шүлүктериң, бижээн чүүлдериң көвей болзун деп улуг-улуг чедиишкиннерлиг болуруӊну йөрээп тур мен! – дээш, религиоведение доктору Ульяна Бичелдей боодал чечээн сөӊнээн.
Россияныӊ Журналистер болгаш Чогаалчылар эвилелиниӊ кежигүнү Лидия Иргиттиӊ чогаадыкчы ажыл-ижинге тураскааткан поэзия кежээзиниӊ аалчылары авторнуӊ тыва болгаш орус дыл кырында шүлүктерин аянныг номчуп бараалгаткан. Тыва чогаалды үнелеп номчуп чоруур янзы-бүрү мергежилдиг улуг салгалдыӊ кижилеринге аныяк салгакчыларныӊ немежип келгени өөрүнчүг. Ындыгларныӊ бирээзи – Кызылдыӊ 1 дугаар школазыныӊ тоску клазыныӊ өөреникчизи, интернационалчы өг-бүлениӊ уруу, авторнуӊ уйнуу – Мейна Хэ.
«Бистиӊ бо хүнгү үевисте оккур угаан, чидиг көрүш, бышкан бодал херек. Ынчангаш амыдырал, үе-биле деӊге базып, оккур угаанныг, чедиишкинниг болуруӊарны йөрээп тур мен» – деп, автор Лидия Иргит поэзия кежээзиниӊ киржикчилеринге өөрүп четтиргенин илередип чугаалаан. Чоннуӊ ёзу-чаӊчылын сагып, келген аалчыларны «хол куруг» үдеп болбас дээш, автографтыг номнарын белек кылдыр берген.
Чогаалчы бүрүзү тускай үннүг, тускай сөстүг дижир. «Бедик. Арыг. Хостуг» деп ханы утка сиӊген үш сөс чогаалчы Лидия Херлииевнаныӊ амыдыралчы мерген угаадыын илередип чоруур деп санаар мен. Бедик болгаш арыг, шынчы мөзү-бүдүш – амыр-дыштыг хостуг амыдыралдыӊ үндезини. Чавыс мөзү-бүдүш – бо үениӊ амыдыралынга дужак. Хоп-нүгүл тарадыры, кажарлаары, чашпаалаары, мегелээри, чалгаа болуру болгаш арагалаар чорук – чоннуӊ оруунга моондак. Бо угаадыг «Улуг-Хем кырында хартыганыӊ» көрүжүнден, тыва чоннуӊ эрткен болгаш амгы үеде амыдыралыныӊ деӊнелгезинден илереп көстүп келир.
«Улуг-Хем кырында хартыга» деп чаа номда 126 шүлүк бар. Тыва кижиниӊ төрээн черинге, чонунга ынакшылын, сагыш-сеткилин, чырык күзелдерин, амыдырал болгаш үе дугайында үзел-көрүжүн, хамааты туружун ында чуруп көргүскен.
Р. Демчик.
