Ниитилелде кандыг-даа салымныг кижилер тургулаар. Оларның аразында кулаа дыңнавас азы үнү чок кижилер онза черни ээлеп турар. Олар төрүмелинден азы амыдыралынга кандыг-ла-бир шаптараазыннарга, аарыг-аржыкка таварышкаш, ындыг салымны эдилеп чоруурлар. Шак ындыг кижилерге эмчиге кирип алыры, документилер кылдырып, организацияларга барып, янзы-бүрү ажыл-херек чогудары-биле өске кижилер-биле харылзажып алыры нарын айтырыг апаар. Хөй-ле кижилер оларның чүнү хереглеп, чугаалаксап турарын билбейн баар, бужурганы бээр таварылгалар таваржыр. Ынчангаш оларга дузалажыры-биле тускай эртем-билиглиг сурдо-очулдурукчулар ажылдап турар. Республиканың найысылалында дыңнаары багай болгаш үнү чок улусту хаара тудуп, оларга дузалажып турар ниитилел база ажылдап турар.
1926 чылда Бүгү-российжи кулаа дыңнавастар ниитилели тургустунган. Ооң төп баштаар чериниң Президиумунуң доктаалы-биле октябрь 31-ниң хүнүн чылдың-на байырлаар кылдыр 2003 чылдың январьда бадылаан. Оон аңгыда, 2012 чылдың декабрь 30-де РФ-тиң Президентизиниң “Россия Федерациязының инвалидтериниң социал камгалалының дугайында” федералдыг хоойлузунуң 14 болгаш 19 дугаар чүүлдеринге өскерлиишкиннерни кииргениниң дугайында” деп айтыышкыны-биле имнээр дылды күрүне деңнелинге албан ёзузу-биле хүлээп алган.
Чажындан сурдо-очулдурукчу болган
Бүгү-российжи кулаа дыңнавастар ниитилелиниң Тывада салбырының сурдо-очулдурукчузу Розалия Дудуптуң ажыл-ижиниң дугайында сонуургап көрээлиңер.
Розалия Дудуптуң чашкы үези өске чаштардан ылгалдыг эрткен. Ооң ада-иези кайызы-даа кулаа дыңнавас, бирээзиниң караа база көрбес. Ол миннип келирге-ле, авазы-биле имнежип, ачазының холун туткаш, имнеп чугаалажып, каяа-даа баргаш, ада-иезиниң очулдурукчузу болуп өзүп келген. Амгы үеде ол 3 ажы-төлүнүң ынак авазы, 4 уйнуунуң аас-кежиктиг кырган-авазы.
“2001 чылда кулаа дыңнавастар ниитилелинге авамның дадывырын төлеп чеде берген мен. Ынчан ниитилелдиң даргазы Лариса Викторовна Оюн, очулдурукчузу Марта Кертик-ооловна Сат турган. Маңаа очулдурукчу болуп ажылдаарын сүмелээрге, дораан чөпшээрежипкен мен. Санкт-Петербургка бот-өөредилге-биле өөренмишаан, ажылдаар сен дээрге, өөрээнимден бажыңга буттарым черге дегбес ужугуп четкен мен” – деп, ол сактып чугаалаан.
КЭР-Германия деп ачы-дуза фондузунуң эрттирген грантызынга “Доңмас-Суг” КХН инвалидтер компаниязы киришкеш, ойнап алган. Ук акша-хөреңги-биле Тывадан Розалия Сүгеевна биле Эльза Анатольевна Бичишти сурдо-очулдурукчу кылдыр өөренири-биле чоруткан турган. Олар кайызы-даа доозуп алгаш, амгы үеге чедир чедиишкинниг ажылдап чоруурлар.
Розалия Дудуп 2002 чылдан 2008 чылга чедир кулаа дыңнавастар ниитилелинге ажылдааш, амыдырал аайы-биле ук албан черинден чоруур ужурга таварышкан. 2015 чылда бир хамаатының дилээ-биле Тывадан дашкаар очулдурукчулааш келген. Ынчан ниитилел дүшкеш, катап тургустунуп келген үеде катап база ажылдай бергени ол. Ниитизи-биле ол сурдо-очулдурукчу болуп, 15 чыл ажылдап чоруур.
Сурдо-очулдурукчу кижи дузааргак, шыдамык, кашпагай, кандыг-даа байдалда кезээде белен турары күзенчиг. “Дүне удуп чыдырда, шагдаалар, прокурорлар-даа очулдурукчу хереглеп долгап кээр, айыыл-халап-даа болган черже кыйгырты бээр, дүрген дуза эмчизин кыйгырып бээрин-даа дилей бээр. Черле амыдыралда чүү турбазыл, кулаа дыңнавас, үнү чок кижилерге дузалажып чоруп-ла каар-дыр бис. Ынчалза-даа ажылымны берге деп санавас мен. Чүге дээрге ол мээң сонуургалым, кижилерге дуза кадарынга дыка ынак мен” – деп, ол чоргаарал-биле чугаалаар.
Розалия Дудуп өөренип-даа тургаш, бергедээшкиннерге таварышпаан мен деп санаар, а кажан ажылдай бергеш, чамдык сөстерни билбейн, үнү чок хамаатылардан удур өөренип ап турганын база демдеглээн. Ниити имнээр дылдан ниитилел кежигүннериниң чамдык сөстери база ылгалып турар. Ажыы-биле чугаалаарга, тыва дылда кожууннар аайынче ылгалып турар диалект сөстерниң бары ышкаш, имнээр дыл база шак-ла ындыг.
Хоочун сурдо-очулдурукчу куда-дой, уруг дою дээн чижектиг янзы-бүрү өг-бүле байырлалдарынга база очулдурукчу кылдыр бо-ла чалаттырар. Оон аңгыда, ниитилелдиң кежигүннеринге культура-массалыг хемчеглерни эрттирери-биле ырыларны болгаш шүлүктерни белеткээр дээш ажыл-ла хөй. Буура, Хайыракан, Таңды-Уула, Дөгээ дээш республиканың девискээринде бедиктерже үннүүшкүннерни база кылып турарлар.
Амгы үеде...
Өске дылдар ышкаш үеден үеже имнээр дылдың сөстери немежип, чаарттынып, өскерилгелер болуп турар. Ынчангаш Тываның сурдо-очулдурукчулары 3 чыл болгаш-ла билиг бедидер курстарны эртип, немей өөренип турарлар. Бо чылын база Москвадан башкыларны чалааш, билиин бедиткеннер. А дараазында чылын шылгалда дужаарынга база белеткенип турар.
Үнү чок кижилерге хөйү-биле дузалажыр дээш, интернет четкизин база ажыглап турар. Ынчалза-даа видеону тырттыргаш, чорудуп турда, хөй үе болгаш эки шынарлыг телефон, ноутбук негеттинер. Розалия Дудуп “Сурдо-онлайн” деп капсырылга дузазы-биле ажылдаар төлевилелди ажылдап кылган. Ону боттандырары-биле социал керээге база киришкен. Ынчалза-даа орулгазының хемчээли бичии-ле ажа бергенинден болдунмайн барган. Аңаа ол доктаавайн, келир чылын база киржип, өске аргаларны база ажыглап тургаш, ук төлевилелди боттандырар сорулганы мурнунда салган. “Сурдо-онлайн” капсырылгазының эки чүү- лү – аңаа кандыг-даа артык шимчээшкин кылып, социал камгалал адырынче отчёт дужаап турбас. Сурдо-очулдурукчу кижиниң кылган ажылын социал камгалал адырынче дорт дамчыдып турар дээрзин Розалия Сүгеевна тайылбырлады.
Сан-чурагай-биле алырга, ооң мурнунда чылдарда республикага 7 сурдо-очулдурукчу ажылдап турган. Чоокта чаа немей 3 очулдурукчуну ниитилел өөредип алган. Ындыг-даа болза оларның чамдыктарынга сурдо-очулдурукчу мергежил немелде ажыл кылдыр санаттынып турар. Ниитилелге өскээр чардыкпайн ажылдаар сурдо-очулдурукчулар хөй болуру күзенчиг дээрзин Розалия Дудуп демдеглээн. Кулаа дыңнавас болгаш үнү чок хамаатылар ниитилелинде барык 700 ажыг кижи бүрүткеттинген. Ол дээрге чүгле найысылал Кызылда сан-чурагай болуп турар. А кожууннарда оон-даа хөй. Моон алгаш көөрге, сурдо-очулдурукчуларның республикада аргажок чедишпези билдингир.
“Каяа-даа чорааш, кадыы кызыгаарлыг, ылаңгыя кулаа дыңнавас, үнү чок кижилерге эки хамаарылгаңар көргүзүп, бужурганмайн дузалажып чоруңар. Үнү чок хамаатыларның ада-иелеринге, ажы-төлүнге, төрелдеринге чагыым — чоок харылзааны тудуп, оларның дылын база эки өөренип алырын күзээр-дир мен” – деп, дуржулгалыг сурдо-очулдурукчу чугаалаан.
Чыжыргана СААЯ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
