Сөөлгү чылдарда Тывага чаш болгаш элээди ажы-төлдүң озал-ондакка, харын-даа мырыңай өлүм-чидимге таваржыры көвүдей бергенин иштики херектер органнарының ажылдакчылары болгаш эмчилер дүвүрел-биле демдеглеп турарлар.
2024 чылда Кызыл хоорайда хөй квартиралыг чуртталга бажыңының үшкү каъдында соңгадан бир ажыг харлыг уруг черже уштунуп барып дүшкеш, эмнелгеге чок болган. Ак-Довурак хоорайга база шак ындыг таварылга болган — 2 харлыг чаш төл дөрткү каъттың соңгазындан уштунуп барып дүшкен. Изиг сугга, от-көске уруг-дарыг өрттенген таварылгалар база бар. Кандыг-даа озал-ондакка чаш ажы-төлдүң ада-иелери болгаш чоок төрелдери буруулуг – олар уруг-дарыгны кичээнгейлиг карактаваан болган.
2025 чылда ажы-төлдүң автотранспорт озал-ондаанга кемдээри, амы-тынындан чарлыры, эрткен чылга деңнээрге, оранчок көвүдээнин республиканың Иштики херектер яамызының оруктарга айыыл чок чорук талазы-биле инспекциязының ажылдакчылары дүвүрел-биле дыңнадып турар. Ол көргүзүг 2024 чылда 27 таварылгадан 2025 чылдың эрткен үезинде 44-ке чедир көвүдээн. Кончуг дүвүренчиг байдал Кызыл кожууннуң оруктарында — эң ылаңгыя хоорай чергелиг Каа-Хем суурда. Бо чылда 2 бичии уруг автотранспорт озал-ондаанга амы-тынындан чарылган. Кызыл кожууннуң оруктарынга ажы-төлдүң автотранспорт озал-ондаанга таваржыры 250 хуу өскен. Бо дээрге мырыңай дыка коргунчуг байдал. Чаңгыс ай дургузунда бот-боттарынга дөмей өлүм-чидимниг айыыл-халап Каа-Хем суурнуң автотранспорт оруктарынга болган.
Май айның 15-тиң хүнүнде Каа-Хем суурнуң Шахтёрская кудумчуну орукка чоруурунуң чуруму ёзугаар кежип, өөренир дээш школаже бар чораан үшкү классчы 10 харлыг Данилди, ону школаже үдеп бар чораан кырган-авазын чолаачы машиназы-биле кемдедир бастырган. Оларның кайызы-даа эмнелгеге чок болганнар. Даштыкы машинаның ээзи 66 харлыг чолаачы элээр хирезинде кырган-авашкыларны бастырган.
Бо хай-халаптың соонда, бир ай чартык хире үе эрткенде, июнь 22-де ол-ла Каа-Хем суурнуң Сарыг-Сеп кудумчузунга орукка 4 харлыг бичии оолду, ооң ачазын эзирик чолаачы машиназы-биле өлүр бастырган. Машина дыка дүрген келгенинден адашкылар озал-ондактан чайлаар аргазы чок болган. Олар кайызы-даа ол-ла черге өлген. Бичии оолду машина үстүрерге, ол агаарга дүндүүштелдир ушкаш, орукка кээп дүшкен деп, бо айыыл-халапты көрген кижилер социал четкилерде бижээннер. Оолдуң авазы оглу-даа, өөнүң ээзи-даа чок — кара чааскаан арткан.
Күрүнениң автоинспекциязының ажылдакчылары чолаачының байдалын хынаарга, ол дыка эзирик, автотранспорт башкарар эргези, шынзылгазы чок кижи болган.
Моторлуг чадаг-тергелер, мотоциклдерни ада-иелер элээди ажы-төлүнге садып берип, чиик автомашиналарны башкарарын чөпшээреп, оларның айыыл чок чоруунче сагыш салбайн барганындан элээди оолдар, уруглар озал-ондакка кемдеп, чамдык таварылгаларда бертик-межел инвалид кижилер бооп артып, харын-даа мырыңай амы-тынындан чарлып турарлар. Ындыг таварылгалар 2025 чылда элээн көвүдээн. Чижээлээрге, бо чылдың июнь 3-түң хүнүнде 11 харлыг оол «Racer-50» мотоциклди Тожу кожууннуң Доора-Хем биле Ий суурлар аразынга мунуп чорааш, чер орукка аңдарылган. Ооң мотоциклге ушкарып алгаш чорааны 10 харлыг уругнуң дөңмээниң сөөгү сыйлып кемдээн. Ол уругну Тожу кожууннуң төп эмнелгезинге чыттырып, кезиишкинни кылып, эмчи дузазын дарый чедирген.
Күрүнениң автотранспорт инспекциязының ажылдакчылары элээди оолдар, уруглар авто-мототранспорт аймаа башкарар чорукту болдурбас дээш, шудургу ажылдап турза-даа, чиик транспорттуң янзы-бүрү хевирлерин садары көвүдеп, оларны эдилээриниң болгаш башкарарының хоойлу-дүрүм ёзугаар негелделерни ада-иелер шыңгыы сагывайн турарындан ажы-төлдүң автотранспорт озал-ондаанга таваржыры, кемдеп-кергээри эвээжевейн турар. Назы четпээн оолдар, уруглар автомашиналыг чоруур таварылгалар көвүдээн. 2025 чылдың май айга чедир үе дургузунда автомашиналар мунуп чораан 12–17 харлыг 101 “чолаачыны” автоинспекторлар туткан. Оларның 8-и автомашиналарны эзирик башкарып чорааннар. Назы-четпээн ажы-төлүнге автомашина мунарын чөпшээрээри азы олар машинаны чөпшээрел чокка башкарып чоруй баар байдал– ада-иелерниң дорт буруузу.
Ада-иелер машинаны эзирик башкарып, аңаа ажы-төлүн олуртуп алгаш чорааш, автотранспорт аңдарарга, уруг-дарыг кемдээн таварылгалар база бар. 2025 чылдың июнь 4-те бир чолаачы 9 айдан 10 хар назын чедир 5 уруун машиназынга кандыг-даа камгалал дериг-херексели чокка олуртуп алгаш, Ак-Довурак – Хөнделең оруунга автотранспорт озал-ондаа кылган. Ооң уржуунда өг-бүлениң кежигүннери кемдеп-кергээн. Ажы-төлдүң адазы чолаачыны хынаарга, ол машинаны эзирик башкарып чораан болган.
Кызыл хоорайның солагай талакы дачаларда автомашиналар оруу кызыы, хөй кижилер чыглыр, автобустар доктаар черде камгалал херимнер кылдынмаан, кылымал моондактарны чатпаан – кижилер, эң ылаңгыя ажы-төл, озал-ондакка таваржып болурунуң айыылы бар. Бо чылдың июнь 11-де солагай талакы дачаларда Пригородная кудумчуга чадаг-терге мунуп алгаш чораан 11 харлыг оолду чолаачы өлүр бастырып кааш, дезе берген. Иштики херектер органнарының ажылдакчылары ол дерзии чолаачыны дилеп тып- кан – Ээрбек суур чурттуг кижи болган. Озал-ондак болган черден ооң дезе бергени — чолаачының эзирик чораанының херечизи.
Солагай талакы дачаларда автотранспорт оруунга, автобустар доктаамнарының девискээринге кижилерниң, эң ылаңгыя ажы-төлдүң, айыыл чок болурунуң байдалынче Кызыл хоорайның мэриязы, Күрүнениң автоинспекциязы, бо ажылга хамаарылгалыг албан черлери шыңгыы кичээнгейни салыры чугула. 2013 чылдың сентябрь 14-те солагай талакы дачаларда автобустарның ийи дугааргы доктаамынга бүдүн өг-бүлени (авазын, ооң 3 ажы-төлүн) кыра бастырып каан болгай. Бир эвес ол автобус доктаамынга камгалал херимнерни тургускан болза, өлүм-чидим болбас турган чыгыы.
Солагай талакы дачаларже баар орукта кижилерге эң айыылдыг участок – бир дугааргы автобус доктаамының девискээри. Оруктуң ээтпек черинде 3-4 садыг бар болгаш, аңаа чон, машина-балгат, чадаг-тергелерлиг бичии оолдар, уруглар кезээде хөй. Орук кыдыында камгалал херим тутпаан, орукка кылымал моондактарны чатпаан. Маңаа автотранспорт айыылы болуру билиш чок.
Ажы-төлдүң оруктарга, автотранспортка айыыл чок чоруу хамыктың мурнунда улуг кижилерден хамааржырын автоинспекция ажылдакчылары сагындырып турар.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту соцчеткиден хоолгалаан.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3