Картофель – ийиги хлеб
Мурнакчы инженер школаларның удуртукчулары-биле сентябрь 21-де ужуражыышкын үезинде Россияның Президентизи 2022 чылда 130 миллион тонна тараа дүжүдүн көдээниң ажыл-ишчилери ажаап алганын дыңнаткаш, дүжүт ажаалдазының төнчүзүнге чедир ооң хемчээли 140 миллион тонна чеде бээрин демдеглээш, көдээ ажыл-агый ажылдакчыларынга өөрүп четтиргенин илередип, хөй тарааны ажаап алганы амгы үеде Россияга кончуг чугула деп онзалап айыткан.
Делегейде экономиктиг болгаш шериг-политиктиг байдал дүшкүүрээн, Американың Каттышкан Штаттары баштаан Россияның удурланыкчылары күрүнелер бистиң чуртувусту шериг-политиктиг болгаш экономиктиг кызагдаашкыннарга таварыштырып турар амгы үеде Тывага турум экономиктиг болгаш социал байдалды тургузар талазы-биле хемчеглерни регионнуң эрге-чагыргазы ап чорудуп турар. Тываның бодунуң иштики арга-шинээн ажыглаары база кончуг чугула болуру чугаажок. Ол магадылалдарның бирээзи – чер болгаш мал продукциязын көвүдедир бүдүрери. Тываның чурттакчыларының ажыглалынга херек эъттиң 60,7 хуузун, сүттүң 61,5 хуузун, картофельдиң 72,2 хуузун республика боду бүдүрүп турар апарган. Бо дээрге эки чедиишкин. А кол-ла чүве – көдээ ажыл-агыйның чер болгаш мал продукциязын республикага улам көвүдедир бүдүрүп үндүрүп, Тыва бодунуң хереглелин боду бүрүнү-биле хандырып болурунга бүзүрелдиң тыптып келгени.
Республиканың чурттакчы чонунуң амыдыралының байдалын экижидеринге көскү ужур-дузалыг болган социал төлевилелдерниң бирээзи – “Улусчу картофель”. Төлевилелдиң кол ужур-утказы — чединмес амыдырал-чуртталгалыг болгаш хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге картофель болгаш ногаа аймаа тарып өстүрүп алырынга дуза. Ооң киржикчилериниң санын көвүдедир, картофель тарып өстүрериниң хемчээлин барык 16 катап улгаттырар сорулга база салдынган.
Тываның чурттакчы чону ногаа аймаан тарып өстүрери-биле холбаалыг “Улусчу картофель” төлевилелди боттандырып чорударынга бир берге чүүл – огородтарда картофель болгаш ногаа аймааның суггарылгазы. Эң ылаңгыя суг чер адаанда ханы чыдар черлерде чурттакчы чоннуң суг-биле хандырылгазы берге дээрзи билдингир. Федералдыг бюджеттен үндүрүп берген акша-биле 2021 чылда 28 суурга колонкалыг 39 кудукту кылган. Суурларда эрги кудуктарны чаа дериг-херексел-биле чаартканы, чаа кудуктарны кылганы эки түңнелдиг болганын “Улусчу картофель” төлевилелдиң киржикчилери 2021 чылдың күзүн ажаап алган бедик дүжүдү көргүскен. 17833,3 тонна картофельди, 2131,6 тонна ногаа аймаан ажаап алган, ол дээрге мурнуку чылга деңнээрге, 3,6 хуу хөй. Шупту картофельдиң хөй кезии азы 79,8 хуузу чурттакчы чоннуң тарып өстүрген дүжүдү болган.
2022 чылда картофель үрезинин садып алырынга болгаш “ийиги хлебти” тарып өстүрериниң шөлүн улам калбартырынга республиканың бюджединде 47 миллион рубль көрдүнген. Республиканың Көдээ ажыл-агый яамызының сөөлгү медээлери ёзугаар алырга, картофель дүжүдүнүң ажаалдазы адакталып турар. Дүжүткүрү 1 гадан 92 центнер. Ажаап алган картофельдиң хөй кезии чурттакчы чоннуң хууда дузалал ажыл-агыйларының дүжүдү болган.
Картофель, ногаа аймааның дүжүдүн ажаап алганын байырлап, “Алдын күстүң дүжүдү” деп делгелге көрүлделерин эрттирип турар. Бии-Хем кожууннуң Хадың сумузунуң чону “Эң-не аар картофель – 2022” мөөрейни эрттирген. Бо сумунуң чурттакчызы Эра Дагбаның тарып өстүрген дүжүдүнде 1001 грамм деңзилиг картофель бар болган. 1 килограмм ажыг деңзилиг картофель Эра Васильевнаның огородунга үнгенин бодаарга, Бии-Хем кожуунга картофельдиң дүжүдү бо чылын эки болган.
Чөөн-Хемчик кожууннуң Шеми сумузунга 2022 чылда "Чоннуң картошказы" деп төлевилелдиң киржикчилери Светлана Кечил-ооловна Донгак, Виталий Май-оолович Монгуш, Миррада Арнолдьевна Ондар, Анатолий Доржевскиевич Монгуш, Чечек Сергеевна Ондар олар хоомай эвес дүжүттү ажаап өстүргеннер.
Хоочуннарның болгаш инвалидтерниң Хову-Аксында интернат-бажыңның чурттакчыларының чамдыызының кадыының байдалы багай эвес. Ынчангаш олар интернат-бажыңның чанында дузалал ажыл-агыйынга боттарының эки туразы-биле барып ажылдап, часкы-чайгы-күскү үеде картофель болгаш ногаа аймаан тарып өстүреринге идепкейлиг киржип турарлар. Тарып өстүрген дүжүдүн олар сентябрь ортаа үезинде ажаап алган. Ооң курлавыры кышкы үеде интернат-бажыңның чурттакчыларының аъш-чеминге ажыглаарынга четчир. Күш чедип шыдаары ажыл-хожулду кылырга, кадыкшылга эки салдарлыг, сагыш-сеткилге чиик болурун хоочуннар демдеглеп турарлар.
Тыва Республикага картофельди хөйү-биле тарып өстүрер, ооң шуптузун чидириг чокка шыгжаар болгаш болбаазырадырының материал-техниктиг быжыг баазазын тургузар, аңаа ажылдаар тускай эртемниг специалистерниң белеткели шуудап эгелээн деп болур. Аңаа көскү рольду Балгазында агроүлетпүр техникуму ойнай берген. Бо өөредилге чериниң студентилери картофельди болгаш ногаа аймаан тарып өстүрериниң, ажаап кадагалаарының, болбаазырадырының амгы технологияларын шиңгээдип ап турар. Агроүлетпүр техникуму өөредилге-практиктиг дузалал ажыл-агыйлыг, ногааны болбаазырадырының билиглерин херек кырында шиңгээдип алыр арганы студент оолдар, уругларга берип турар амгы үениң технологияларының дериг-херекселдери-биле чепсеглеттинген мастерскаяларлыг. “Эртем-билиг” национал төлевилелдиң «Профессионалитет», «Аныяк профессионалдар» деп федералдыг төлевилелдеринче Балгазында агроүлетпүр техникуму кирген. Бо чүүл Тываның чер ажыл-агыйының картофель болгаш ногаа адырынга бедик мергежилдиг специалистерни, ханы билиглерлиг ногаажы фермерлерни белеткээр арганы тургузар.
Мындыг ажылдар “Улусчу картофель” төлевилелдиң кол сорулгазы – картофель тарып өстүрериниң хемчээлин барык 16 катап улгаттырарынга идиг болур.
Картофель – ийиги хлеб.
Шаңгыр-оол МОҢГУШ.
