Чоннуң чаңчылдарынга үндезилеттинген
Улуг, бичии хемнерни кежир көвүрүглерни демнежип тудары тыва чоннуң шаандан бээр чаагай чаңчылы.
Тывага Богатырь Кошкар-оол деп ат-биле сурагжаан алдарлыг колхоз даргазының туттурган көвүрүглери Алаш хемни кежир ам-даа турар, ол көвүрүглер-биле чорумалдар аргышпышаан.
Чаа-Хөл кожууннуң Шаңчы сумузунуң девискээринге хамааржыр Таңмалыг деп черде Хемчик хемни кежир астынчак көвүрүгнү 1972 – 1976 чылдарда улусчу арга-биле туткан. Чаа-Хөл чурттуг Даваа Моңгушевич Допай ол көвүрүгнү тудар эгелээшкинни үндүрген чүве-дир. Көвүрүглер тударынга тускай эртем-билии чок кижилер демнежип тургаш, ол көвүрүгнү туткан, 1976 чылда ажыглалга киирген. Ам барык 46 чыл дургузунда ол көвүрүглеп кижилер Хемчик хемни кежип, аргыжып келген. Ол көвүрүгнү Россияның Президентизи Владимир Путин сонуургап көрүп, Сергей Шойгу-биле бо көвүрүглеп шапкын Хемчикти кешкен.
Республиканың чурттакчы чонунуң ол чаагай чаңчылын билир болгаш, Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “Улусчу көвүрүг” төлевилелди боттандырарын саналдап үн- дүрген. Ооң кол сорулгазы – улуг эвес хемнер кежир ыяш көвүрүглерни тудуп, суурлар, малчын турлаглар аразынга аргыжылганы экижидери.
“Улусчу көвүрүг” төлевилелге киржиринче чагыгларны 13 муниципалдыг тургузуглар киирген. “Улусчу көвүрүгнүң” негелделеринге дүгжүр төлевилелдиг көвүрүглерни киирген муниципалдыг тургузуглар республиканың Орук фондузундан дузаламчы акшаландырыышкынны алган. Чөөн-Хемчик кожуунда Элдиг-Хемде Теве-Адар хемни, Тожу кожуунда Арбык хемни, Эрзин кожуунда Нарын хемни, Чаа-Хөл кожуунда Булуң-Терек суурнуң ортузу-биле аккан хемчигешти кежир дээш ниитизи-биле 14 көвүрүгнү тус черлерниң чурттакчы чонунуң деми-биле тудар, 2022 чылдың төнчүзүнге чедир ажыглалга киирер.
Тус черниң чурттакчы чонунуң амыдыралынга, ажыл- ижинге кончуг чугула көвүрүглерниң тудуу амгы үеде шалыпкын чоруп турар. Улуг-Хем кожууннуң Арыг-Үзүү биле Арыскан суурларның аразында Хүүле хемни кежир улуг көвүрүгнү мурнуку чылдарда туткан. Хүүледен адырланган ийи-үш-даа хемчигештер бо суурларның аразында бар. Оларны кежир көвүрүглерни тудуп турар.
Тес-Хем кожууннуң Чыргалаңды сумузунуң девискээринде Дыттыг-Хемни кежир ыяш көвүрүгнүң тудуунга херек кончуг чоон дыт чудуктарның чөвүрээзин тус черниң чурттакчылары аштааш, көвүрүгнүң бодун тудуп кирипкеннер.
Улусчу чаңчылдарга үндезилеп чорудуп турар “Улусчу көвүрүг” төлевилелдиң бо чылгы планнары ыяап-ла күүсеттинер, келир 2023 чылда уламчылаар деп чон санап турар. Чүге дээрге Тыва муң-муң улуг болгаш бичии хемнерниң чурту.
