«Орел, король» деп дүрген чугааларны бистиң аравыста билбес кижи чок. Дүрген чугааларның ажыы чүл? Оратор уран чүүлү дээрге-ле чонну бүзүредип, шын чугаалаары болур. Чонну бүзүредирде, тода болгаш шын чугаалап өөренип алыры кончуг чугула. Ынчангаш номчукчуларывыска бо бүгүнү сонуургадыры-биле «Чугаала» деп чугаа сайзыралынга болгаш харылзажырынга өөредир төптүң удуртукчузу Алдынай Ондар-биле чугаалаштывыс.
Ол Новосибирск хоорайның күрүне университединиң кадастр инженер факультедин база Уралдың күрүнениң экономиктиг университединиң юристпруденция салбырын дооскан.
– Алдынай Орлановна, оратор уран чүүлүнче келген орууңарны чугаалап бээр силер бе?
– 2018 чылда оратор уран чүүлүн сонуургап эгелээн мен. Школачы чылдарымда-ла хөй чон мурнунга сөс алырындан коргар чордум. Студент чылдарымда-даа ол-ла коргуушкунум 3-кү курска чедир менден адырылбаан. Бир-ле катап, коргарын соксадыйн деп шиитпирлеп алгаш, оратор уран чүүлүнүң кичээлдеринче бижидип алгаш, өөренип алдым. Университетти дооскаш, Кызылга чанып келгеш, күрүнеге ажылдай бердим. Ажылым аайы-биле Аныяктар шуулганынга киришкен мен. Шуулганга республиканың шупту кожууннарындан аныяктар чыглып келген. Хемчег үезинде аныяктарның чон мурнунга бодалын илередип, чугааланып билбезин эскердим. Та чүге-ле ийик, улус менден айтырып эгелээн. «Алдынай, даргалар мурнунга төлевилеливисти камгалаар ышкажыгай бис. Республиканың Баштыңы база турар болгай. Сен чүге сүрээдевейн тур сен?» – деп турдулар. Өөренип турган үемде билип алган чүүлдерим-биле үлежип, чугаалап эгелээн мен. Оолдар, уругларга мээң сүмелерим дузалап турар болган. «Кызылга оратор уран чүүлүнүң школазын чүге ажыдып болбазыл» деп бодал шак-ла ынчан мээң бажымга кирип келген.
– Оратор азы илеткелчи кижиге чүү эң-не чугула болур ирги? Холдарын, арнын чугаа аяны-биле шимчедири бе азы шын чугаалаары бе?
– Оларның кайызы-даа чугула, ынчалза-даа шимчээшкиннеривистен, дыңнакчылар-биле удур-дедир көрүжүвүстен, сцена кырынга аай-дедир кылажывыстан улус бистиң чугаалап турар чүүлүвүстү шиңгээдип алыр. Чүнү-даа чугаалап четтикпээнивисте, чугаавыстың 55 хуузун бистиң шимчээшкиннеривистен-не улус билип кааш, бо кижини дыңнаар бе азы дыңнавас бе деп шиитпирни үндүрүп алыр. Арткан 38 хуузунга бистиң үнүвүс рольду ойнаар. Үн база тода болгаш аянныг, хоюг болур ужурлуг. Эң-не сөөлгү 7 хуузун сөстерден билип алыр. «Паразит» деп адаарывыс сөстерни ажыглаарын сүмелевес мен. Оратор кижи бодунуң чугаазының лексиказын хыналдага алыр ужурлуг.
– Бир эвес илеткелчи кижи сөстерни шын эвес чугаалаар болза, аудитория ооң чугаазын хүлээп ап шыдавайн баар боор аа?
– Ийе, шын эвес чугаалаарга, дыңнакчыга дыка анчыг апаар. Орфоэпияны (ударениени) эки билир болур ужурлуг бис. Ажыглаар деп турар сөзүн канчаар шын адаарын сөстүктен азы интернет четкизинден ылавылап көрүп алгаш, «думчуунга кертип» алыр.
– Спикер кижиниң ажыглавас ужурлуг шимчээшкиннери турар бе?
– Ийе, турар. Чижээлээрге, кармактанмас. Индирге ийлендир баартыктанмас.
– Алдынай, бо хүннерде студентилериңер кымнар ирги? Оларның дугайында чугаалап болур силер бе?
– Ол дээрге 10 хардан 18 харга чедир элээдилер болгаш улуг улус. Оларның аразында узун шөлээде олурар авалар, күрүне ажылдакчылары, сайгарлыкчылар, даргалар дээш кымнар-даа бар.
– Даргаларга холдар болгаш арын шимчээшкинин шын ажыглап, тода чугаалаап билири чугула бе?
– Чугула деп санаар мен. Мээң кичээлдеримге кээп турган даргалар, эр хейлер!
– Амгы үеде улус дыка хөй үезин интернет четкизинде эрттирип турар болгай. Ажылга безин хөй чугаалашпас. Ол бүгү чугаа сайзыралынга болгаш харылзажырынга салдарлыг болур бе?
– Аразында харылзашпаска, чугаа сайзыралы туруптар, сөстүк курлавыры көңгүс кызырлып, бодалывысты шын илередип шыдавас апаар бис. Кижилерни бүзүредир чугааланып шыдавас апаар.
– Силерниң бодалыңар-биле, кандыг мергежилдиг улус шын чугаалажып билир болур ужурлугул?
– Башкылар, эмчилер, сайгарлыкчылар, узун шөлээде авалар, даргалар, байырлалдар эрттирикчилери, журналистер дээш чон-биле ажылдап турар кижи бүрүзү оратор уран чүүлүнүң кичээлдерин эртип, шын чугааланып өөренип алыр болза эки.
– Оратор уран чүүлүнүң курстарының аңгы-аңгы чадалары бар боор аа?
– Ийе, бар. Эгезинде «Улуг улуска орус дыл» деп курсту эртип алыр. Чүге дээрге шын чугаалап өөренирде, дылды эки билир болуру база рольду ойнап турар. Олар баштай педагог-биле ук курсту эртип алыр. Ооң соонда оратор уран чүүлүнүң кичээлдерин мээң-биле эртер. Аңаа чугааланырының аянын кады өөренир бис.
– Силерниң школаңарга кым өөренип болурул? Турар чери кайда ирги?
– Күзелдиг-ле кижи бүрүзү өөренип болур. Оратор уран чүүлүн сонуургап, өөрениринче чалап тур мен. Чугаавыс дээрге-ле бистиң адывысты, адавыстың адын, фамилиявысты парлап каан (Визит) карточка болгай. Адрезивис Кызыл хоорайның Щетинкин-Кравченко кудумчузунуң 31 дугаар бажыңында 207 дугаар офис.
– Хөй-ниити мурнунга чедиишкинниг илеткелдиң чажыттары бар боор аа?
– Ийе, бар болбайн канчаар. Чедиишкинниг илеткел кылырда, сорулга салып алыры кончуг чугула. Чугаалап турар чүүлүмнү дыңнакчылар билип алзын деп сорулганы салгаш, сценаже үнүп келгеш, бир-ле дугаарында, көрүкчүлерни бодаар ужурлуг бис. Кандыг ажыктыг чүүлдү оларга чедирип болур мен деп айтырыгга харыылаары эң-не чугула.
– Каш кичээл эртер болза, оратор уран чүүлүн ыяк билир апаар ирги?
– Мээң кичээлдерим 2 неделя дургузунда болур. Ол хире үе дургузунда безин дыка улуг өскерлиишкиннер болу бээр. Бодунга бүзүрелдиг, чугаазы арыг апаар, ынчалза-даа бүрүнү-биле шын чугаалап өөренир дизе, оода-ла бир ай өөренир херек.
– Оратор уран чүүлү дээрге, шынап-ла, уран чүүл бе азы күш-ажыл бе?
– «Шүлүкчүлер төрүттүнүп келир, а ораторга өөренип алыр» деп, Сократтың чугаалаары дег, ол күш-ажыл-дыр. Ооң дириг херечизи мен-дир мен. Чон мурнунга чугааланырындан коргар, ол уран чүүлдү билбес турдум. Сорулганы салгаш, эгелеп алгаш, хүн бүрүде кичээлдеп, бодумну чаңчыктырып, өөредип тургаш, бо хүнде чугаа сайзырадыр төптүң удуртукчузу апарганым бо.
– Силерниң бодалыңар-биле, чүге кижилер хөй-ниити мурнунга чугааланырындан коргарыл? Ооң черле бир-ле чылдагааны бар боор аа?
– Улустуң ол-бо дээринден, шүгүмчүлей бээринден коргары. Ол бүгүнү ажып эрте бээриниң аргалары бар. Хөй-ниити мурнунга үнүп чугааланыр бетинде кижи сүрээдеп, сириңейни бээр. Ындыг чүүлдер турбазын дээш, бодувусту чардыктырып, сула шимчээшкиннер кылыр бис. Бо дээрге хөй-ле аргаларның бирээзи-дир.
– Силерниң бодалыңар-биле, оратор уран чүүлү Россияда кандыг деңнелде ирги?
– Даштыкы чурттарда оратор уран чүүлүнүң кичээлдерин школага-ла өөредип эгелей бээр-дир ийин. Ынчангаш ол черлерниң элээдилери «улуг» амыдыралче бодунга бүзүрелдиг, дыңзыг базымнар-биле шымнып кириптер.
– Тывага уран чүүлдүң бо хевири сайзыразын дээр болза, чүнү кылза чогуур ирги?
– Башкылар база бо курстарны өөренип алгаш, өөреникчилеринге өөредип эгелээр болза, дыка-ла эки болур ийик.
/ А.ОНДАР белеткээн.
"Шын" 2023 чылдың апрель 1 №23
#Шын #Тыва #ШынныңАалчызы #Оратор 💥
