Бай-Тайга кожууннуң Уругларның уран чүүл школазы чылдар иштинде ажы-төлдүң бичии чажындан уран талантызын илередип сайзырадыр сорулгаларны салып, өзүп олурар ажы-төлдү доктаамал кичээнгейге ап, ада-иелер, школалар, уруглар садтары-биле харылзаалыг ажылдап келген. Хөй-хөй уран талантылыг оолдар, уругларны янзы-бүрү мергежилдерге өөредип, уран чүүлдүң төлептиг кадрларын хөйнү белеткээн.
АЖЫ-ТӨЛДҮҢ ХӨГЖҮМЧЕ ОРУУН АЖЫТКАН
1975 чылдың август 15-те Бай-Тал суурга 15 өөреникчилиг фортепиано клазын ажыткан. Ынчан Тээлиниң хөгжүм школазының директору Ч.С. Монгуш база культура килдизиниң даргазы К.Д. Ооржак улуг деткимчени кылып, 1 пианинону берген. Культура бажыңынга бир таарымчалыг өрээлди хостап берген. Меңээ, фортепиано башкызы кижиге, 15 өөреникчини шилип алыры улуг мөөрей-биле дөмей болган. Совхоз директору С.С. Байыс-оол совхозтуң чаа ажыттынган уруглар садынга база культура бажыңынга пианиноларны саткан. Совхозтуң удуртукчулары, партком секретары Д.С. Чыдым, ажылчын комитет даргазы А.С. Намзырай, суму даргазы Х.С. Авыр-оол олар төрээн суурунуң чурттакчы чонунуң келир үениң аныяктарынга, чаш ажы-төлүнге хөгжүмче орукту ажытканнары улуг салдарлыг болуп турар. Чоорту кожууннуң улус өөредилгезиниң килдизи суурда уруглар садынга бир пианино садып берген.
БАШТАЙГЫ БАЗЫМНАР
Баштайгы шилиттинген өөреникчилер: Айлаңмаа Анай-оол, Сайлык Хертек, Айлаң, Сайлык Намзырай угбашкылар, Долаана Салчак, Семён Хирлиг-оол, Сулчеймаа Кара-оол, Света Байыс-оол дээш оон-даа өскелер – чүгле фортепианога өөренир эвес, хөгжүмнүң теориязы – сольфеджио, музграмота, орус, тыва композиторларның ырлары-биле таныжып кичээлдеп турган. Чыл санында чон мурнунга ыяап-ла отчёттуг концертивисти көргүзер турган бис. Ону «академиктиг концерт» дээр. Өөреникчилерниң клазы улгадып, 2-3 чыл өөренген соонда, республика мөөрейлеринге киржир аргалыг апарган.
Барыын кожууннарның зона көрүлдезинге хөгжүм школаларының аразынга мөөрейге киржип база Кызыл хоорайга орус, даштыкы, тыва композиторларның чогаалдарын (этюд, сонатина, прелюдия) күүседип, диплом, грамота шаңналдарын ап турганнар. Чижээ, Сайлык Хертек, Айлаң Очур, Сайлык Намзырай, Долаана Салчак класстың эки өөреникчилери турган.
АГИТКВАРТИРАЛАР АРАЗЫНГА
Чүгле салбырның ажылы-биле кызыгаарлаттынмайн, сумунуң агитквартиралар аразынга уран чүүл көрүлдезин удуртуп, сумуларның база совхозтарның кожуун төвүнге болган көрүлделерге чылдың-на бирги черни Бай-Тал суур ээлеп турган. Суурнуң чонунуң уран чүүлге бот-идепкейи бедик деңнелче көдүрлүп келген. Кижи бүрүзү уран чүүлдүң янзы-бүрү хевирлеринге чүгле мурнун былаажыр турган. Оон алгаш көөрге, чон идепкейлиг, бөдүүн, биче сеткилдиг, ырак көрүштүг, онзагай. «Бай-Тал» совхозтуң директору С.С. Байыс-оол концертке кедер хептерни, бөрттерни бүрүнү-биле чаарткан. Совхозтуң уруглар садының эргелекчизи Ч.Т. Баавыл, улус өөредилгезиниң килдизиниң, уруглар садының эргелекчизи В.И. Анай-оол бичии чаштарга хөгжүм кичээлдерин эрттиреринге таарымчалыг байдалды тургускан.
УРАН ЧҮҮЛ УДУРТУКЧУЗУ
Ынчан мен 4 ажы-төлүмнү азыравышаан, ортумак школага ыры кичээлдерин эрттирип, суурга чайгаар-ла уран чүүл удуртукчузу болу берген мен. Суурнуң уран чүүлүнүң идепкейлиг киржикчилери– Мөңгүн-оол Дарын-Базыр, Куусаалдың өг-бүлези Маадыр Мөге, Зояның өг-бүлези, Екатерина Амбар, Байков Дамыран, Чечек Баавыл, Дугул-оол Донгак, Чайлаг-оол Орус-оол, Александр Бадый-оол болгаш оон-даа өскелер. Агитквартираның идепкейлиг киржикчилери – Раиса Лундуп, Раиса Улуг-Хаай, Татьяна Делег-оол, «Шеңне» агитквартираның даргазы Анна Саая. Өөренип кирген уругларның ада-иелери-биле чугааны кылганым соонда, Д.С. Чыдым, С.С. Байыс-оол, Шыырап-оол Хертек, Мөге Маадыр пианинону уругларынга саткылап бергеннер. Тыва хөгжүм херекселдериниң удуртукчузу С.С. Тойлу, танцының А.М. Салчак, хор болгаш ансамбльдиң Г.М. Чыдым, хомус, чадаганның А.И. Сонам, сыгыт-хөөмей, каргырааның Ойдупаа Владимир, тыва хөгжүмнүң ыраажызы А.Т. Салчак (боду болза эге класс башкызы) турган. Тыва хептер, бөрттерни Адаш Чымановна Иргит баштап даараткан. 1981 чылда өг-бүлем аайы-биле кожуун төвүнче көже бээримге, салбырның ажылын Кызылдың уран чүүл училищезиниң доозукчулары уламчылаан. Урана Арапчыт – домрачы, Белек Сундуй – баянист, Чингис Маадыр – баянист, Сайлык Бадыргы – домра, Семен Адыг-оол – тыва национал хөгжүмчү, Долаана Салчак – хореография, Диана О-Делик – домра, Алимаа Малчын-оол – тыва хөгжүм херекселдери, Серендоп Хер- тек – сыгыт-хөөмей.
ӨӨРЕНИКЧИЛЕРИМ ЧЕДИИШКИННЕРИ
Ол салбырга 7 чыл ажылдааным түңнелинде дооскан өөреникчилеримден Айлаң Анай-оол Кызылдың уран чүүл училищезиниң хор салбырын дооскаш, Мөңгүн-Тайга кожуунда уругларның уран чүүл школазында үр чылдарда ажылдааш, 2019 чылда «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» атты алган. Долаана Салчак – салбырның хореография башкызы болуп ажылдап чоруур. «Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы» база тыва Чазактың хүндүлел бижиктериниң эдилекчизи, домра башкызы Сайлык Хертек Барыын-Хемчик кожууннуң Уругларның уран чүүл школазында ажылдап чоруур. Айлаң Иргит Барнаулдуң культура институдун дооскаш, Сукпактың культура бажыңында методистеп ажылдап турар. Галина Даржаа – төрел бөлүктүң идепкейлиг уран чүүл удуртукчузу.
Амгы үеде Долаана Салчак, Семен Адыг-оол башкылап ажылдавышаан, кожуунда улуг улустуң, өөреникчилерниң көрүлделерин удуртуп, ам-даа уран чүүл талазы-биле бирги одуругда чоруп турарлар. Бодумну сумунуң улуг-даа, бичии-даа чонунуң аразынга уран чүүлдүң янзы-бүрү хевирлерин суртаалдап, ооң кол өзээн тургузуп шыдаан мен деп бодаар мен. Ооң херечизи – үстүнде бижиттинген чедиишкиннер. Моон соңгаар чедип алган чедиишкиннерни улам быжыглап, салбырның ажылын бурунгаар хөгжүдери – суурнуң кол өзээ болур башкыларда, удуртукчуларда болгаш хөй санныг чурттакчы чонда.
ӨГБЕЛЕРДЕН ДАМЧЫП КЕЛГЕН
Бай-Талдың чону шагдан тура-ла ажыл-агыйжы болуп, улуг өгбелериниң ажыл-ижин амгы салгал дөзеп алган. Бай-Тал суурдан уран чүүл ажылдакчыларының республика мөөрейлеринге хөйү-биле киржип чорууру бистиң өгбелеривистен дамчып келген. Россияның болгаш Тываның алдарлыг артистери: Николай Өлзей-оол, Хүргүлек Коңгар, Дмитрий Очур, Салчак Мортай-оол база бо чер чурттуг. Ынчангаш чону салым-чаяанныг, ырлаар, танцылаар, орус, тыва хөгжүм херекселдеринге шуптузунга ойнаар. Оларның кол өзээн көдээ башкылар, трактористер, чолаачылар, аныяктар тургузуп турар. Композитор Алексей Анай-оол хөгжүм херекселдериниң удуртукчузу чораан.
Партия, комсомол, профэвилелдиң отчёт-соңгулдалыг хуралдары ыяап-ла концерт көргүзүглери-биле доостур турган.
БИРГИ ДООЗУКЧУЗУ БОЛДУМ
Мен Кызылдың хөгжүм училищезиниң хор салбырын 1964 чылда дооскан бирги доозукчузу болдум. Ол үеде Алексей Чыргал-оол – бирги директору. Хор башкызы Тамара Леонтьева, баян – Владимир Швецов, фортепиано – Г.И. Король-Бородюк. Ол башкыларны Алексей Боктаевич Казань, Новосибирск, Свердловск, Абакан хоорайлардан чалап эккеп турган. Соонда, доозупкан үевисте, билиг бедидер курстарга чылдың-на фортепиано башкызы Е.Р. Близнюк (Новосибирск) кээр турган. Бодум Абаканга, Улан-Удэге, Кемеровога ажыктыг өөредилгелерни эртип турган мен.
Галина ЧЫДЫМ,
Тыва Республиканың болгаш Бай-Тайга кожууннуң культуразының алдарлыг ажылдакчызы.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25Оценил 101 человекПоказать список поделившихся