Сентябрь 19 – Тыва Республиканың Даш чонукчуларының хүнү. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республикада даш чонукчулары ус-шеверлерге оларның хүнү-биле байыр чедирип, чогаадыкчы чедиишкиннерни күзеп, чонар-даш чонар ус-шевер чогаадыкчы чорук тыва чоннуң уран чүүлүнүң онзагай хевири дээрзин, бистиң ус-шеверлеривистиң чонуп сиилбээн хуулгаазын шынарлыг хевир-дүрзүлери бүгү делегейниң улустарының сонуургалын, бедик үнелелин чаалап алганын демдеглээн.
Тываның Даш чонукчуларының хүнүнүң бүдүүзүнде, сентябрь 18-те, ат-алдарлыг даш чонукчузу ус-шевер өгбе Моңгуш Черзиниң хөрек тураскаалын Ак-Туруг суурда Моңгуш Өлчей-оол аттыг библиотеканың даштынга тургусканының байырлыг ёзулалы болуп эрткен.
Бо байырлыг болуушкунга Моңгуш Черзиниң ажы-төлү, төрелдери, Тываның ат-сураглыг ус-шеверлери, чогаалчылар, уран чүүлдүң хоочуннары, өгбениң төрээн чурту Чаа-Хөлдүң чону чыглып, ооң тураскаалынга мөгейип, хүндүткелин илереткеннер.
Моңгуш Хола-Саловичиниң уруу Раиса Моңгушевна ооң ачазының чогаадыкчы ажылын бедии-биле үнелеп, хүндүлеп чорууру дээш, чаңгыс чер чурттугларынга, аалчыларга өөрүп четтиргенин илереткен.
Ус-шевер өгбезиниң салым-чаяанын дөзеп, боттары база Тываның эң шыырак ус-шеверлери апарган алышкылар Тыва Республиканың улустуң чурукчузу Эрес-оол Байынды биле Тыва Республиканың алдарлыг чурукчузу Елизавета Байынды кырган-ачазының дугайында сактып чугаалааннар.
Моңгуш Черзиниң хөрек тураскаалының төөгүзү дыка солун. Ону чыылганнарга Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү ус-шевер Хеймер-оол Доңгак чыылганнарга чугаалап берген. Чаа-Хөл чурттуг, Бай-Тайгага чурттап чораан даш чонукчузу ус-шевер Киров Хунан Москва хоорайга итали скульптор эжинге ужурашкаш, аңаа чонар-даштан сиилбип кылган ажылдарын белекке берген. Демги итали скульптор харыы белекке борбак ак, улуг маны даш сунган. Киров Түлүшевич боду скульптор эвес болгаш, ол даштан кандыг дүрзү-хевирни сиилбип чазаарын боданып, Тээлиде бажыңынга шыгжап чораан.
Моңгуш Черзиниң 100 харын демдеглеп эрттиреринге белеткел эгелээрге, ол борбак маны даштан чаңгыс чер чурттуу өгбениң хөрек тураскаалын кылып болур-дур деп бодал Киров Хунаның сагыжынга кирип кээрге, дашты Кызылда скульптор оолдарга дамчыдып берген. Оюн-оол Көк-оолович Салчак биле Маадыр Очур-оолович Моңгуш итали маны даштан Моңгуш Черзиниң хөрек тураскаалын сомнап, сиилбип чазааннар. Тураскаалдың дажының төөгүзүн чон аажок сонуургап дыңнаан.
1999 чылда өгбе ус-шеверниң хөрек тураскаалын Ак-Туругнуң библиотеказының иштинге тургузуп, байырлыг ёзулалды эрттирген. Оон бээр 25 чыл эрткен. Тураскаалды библиотеканың даштынга, мурнуу талазынга Моңгуш Черзиниң 125 харының чылында тургускан. Тыва уран чүүлдү болгаш литератураны хөгжүдеринге боттарының улуг үлүүн киирген Ак-Туругнуң ат-алдарлыг кижилери ус-шевер Моңгуш Черзи биле чогаалчы Моңгуш Өлчей-оолдуң ат-сывы төрээн чериниң библиотеказында мөңгежиттинген. Моңгуш Черзиниң чурттап чораан бажыңының орнунга суурнуң библиотеказы туттунганы база бир ужурлуг дээрзин улуг назы-харлыг хоочуннар демдеглеп турганнар.
Чаа-Хөл чурттуг ус-шевер Киров Хунан итали скульптордан белекке ак мрамор алгаш, ону Бай-Тайгага хөй чылдар дургузунда шыгжап, соонда барып, чаңгыс чер чурттуг ус-шевер өгбези Моңгуш Черзиниң хөрек тураскаалы кылырынга бергени база-ла ужурлуг-дур. Барып-барып Италияның мраморундан Тываның ус-шевериниң тураскаалын кылып тургусканы бистиң өгбевистиң сүлдези, ооң чогаадыкчы салым-чаяаны ышкаш, бүгү делегейни дээскинип турарының им-демдээ эвес ыйнаан. Ооң ажылдарын 1976 чылда Канадада Монреаль хоорайга «Экспо–67» делгелгеге бедик үнелелди алган, делегейниң музейлеринде делгеттинген болгай.
Киров Хунанның 80 харынга тураскааткан бүгү Тываның даш чонукчулары ус-шеверлерниң «Сарыг-Хаяның чажыды» мөөрей Бай-Тайга кожуунга сентябрь 19-та эгелээш, бөгүн дооступ турар. Чаа-Хөлдүң ус-шеверлериниң чогаадыкчы салым-чаяанында, салым-чолунда тывызыксыг хуулгаазын чүүлдер бары элдептиг!
Алдан-Маадыр аттыг национал музей Ак-Туругнуң Культура бажыңынга Моңгуш Черзиниң болгаш республиканың даш чонукчулары мастерлерниң ажылдарының үнүүшкүннүг делгелгезин организастаан. Уран чүүлдүң байырлалынга келгеннер, эң ылаңгыя аныяктар, делгелгени аажок сонуургап көргеннер. Ус-шевер Лариса Норбунуң сиилбип чазааны «Черзиниң портреди» көрүкчүлерниң сонуургалын бодунче хаара туткан.
Ак-Туруг суурнуң Культура бажыңының сценазындан Моңгуш Черзиниң чогаадыкчы ажылынга тураскааткан солун программалыг концерти Чаа-Хөл кожууннуң уран чүүлге салым-чаяанныг аныяктары байырлалга чыылган чонга бараалгаткан.
Ус-шевер өгбе Моңгуш Черзиниң 125 харынга тураскааткан уран чүүл байырлалын организастаарынга болгаш эрттиреринге идепкейлиг киришкеннерге өөрүп четтириишкин белектерин болгаш шаңналдарны тывыскан.
/ Ш. Суваң.
«Шын» №72 2024 чылдың сентябрь 21
