Чойган САМБЫЛА – Россияның Ушу федерациязының тренери. Ол Тываның күрүне лицейинге ажылдап тургаш, Сибирь федералдыг округтуң чемпионадынга 14 чемпионнуң, 34 шаңналдыг черлерниң эдилекчилериниң, Европага 2 чемпион болгаш 3 шаңналдыг черлерниң эдилекчилериниң тренер башкызы. Тываның күрүне университединиң баазазынга 37 ушу методизин, 12 ушу тренерлерин белеткээн.
– Спорттуң бир онзагай хевири “ушу” дугайын номчукчуларывыска каксы таныштырып бээриңерни дилээр-дир бис, Чойган Николаевна.
– Ушу дээрге онза-чараш, нарын уран чүүл болуп турар. Кижиниң кадыкшылынга, хан-дамырынга, сөөк-даянга улуг дузалыг. Чүге дизе кижиниң мага-бодунга шимчээшкин турбас болза, хан-дамыр эргилдези оожум болур. Ылаңгыя улуг назылыг улустуң организминиң органнарының ажылдаары оожумнай бээр. Кажан кижи бодун сайзырадыры-биле сула шимчээшкиннер кылырга, кижиниң организминде даштыкы-даа, иштики-даа кыдыындан кээп турар байдалдарга турумчудуп камгалаар бир арга болур. Чижээлээрге, шимчээшкин чок олурарга, шыңган эъди эвээжээр. Шыңган эът сулараарга-ла, сөөк-даякка аар апаар. Ол кижиниң сөөгүнге дуза болур. Скелет дээрге-ле терек-биле деңнээр болза, дазыл болур. Шыңганнар биле сөөк-даяк бот-боттарын деткижип, быжыг сайзыралдыг турар болза, кижиниң назыны узун болур.
– Ушунуң сорулгалары кандыгыл?
– Ушунуң бир сорулгазы кадыкшылче угланган. Улуг-даа, бичии-даа кижиниң организминге улуг дээштиг: кижи сергек-даа, угаан-медерели-даа эки, бодалдары-даа дүрген, амыдыралга шаптараазыннар тургустунуп кээрге, ону ажып эртеринге дузалыг болур.
Ийиде, ушу дээрге спортчу хевир. Ол Олимпий хевиринче кирбээн-даа болза, кончуг чараш, сайзырап чоруур уран чүүл. Бүдүн делегейде ушу улуг сайзыралды алган. Оларның бирээзинге Россия хамааржыр. Ол Кыдат-биле деңге чоруп олурар. 2014 чылда Кыдатка маргылдаага киришкен бис. Тывадан 4 кижи чораан бис. Тываның адын тудуп, Россияның чыынды командазынче кире берген турганывыс ол. Ол база улуг аас-кежик деп бодаар мен. Киржип келген командалар аразындан индийлер, кыдаттар, российжилер шыырак деп көрген мен. Россияның иштинде Сибирь федералдыг округ тергиидеп турар, ооң иштинде Бурятия. Ынчан СФО-нуң иштинге турган. Бурятияның тренери, ушу федерациязының президентизи Игорь Марковец – ушуну бедик деңнелде сайзырадып турар. Оон ыңай ушу Новосибирскиде, Иркутскиде, Красноярскиде, Ыраккы Чөөн чүкте, Тывада сайзырап турар. Ниитизи-биле алырга, Россияда ушу дески эвес сайзырап турар. Ол ам тускай эртемниг кижилерниң бар-чогундан хамааржып турар. Оон аңгыда, Россияда ушунуң кол дөзү Москвада. Ында спортчу школа бар. Улуг мастер Глеб Безруков ындыг улуг школаны туттургаш, тургускаш, ушуну сайзырадып турар.
Үш дугаарында, ушу дээрге философия болур. Ооң кол утказы буддизм-биле сырый харылзаалыг. Чүге дээрге ушунуң кол сорулгазы болгаш угланыышкыны дириг бойдус. Дириг бойдус дээрге-ле кижи база ында кирип турар. Дириг бойдус болгаш кижи чер кырынга сайзырап, хөйү-биле эптиг-демниг чурттаар, бот-боттарынга хүндүткелдиг, камналгалыг болуру. Ушу дээрге бир дугаарында бодун болгаш бодундан кошкак улусту камгалаар дээн уткалыг. Ол ук-дөс кайыын келгенил дээрге, шаанда шагда кажан ушу Индияга тургустунуп турар үеде, колдуу кадыкшыл болгаш дайынчы хевирге турган. Шуут дайынчы хевир кылдыр Кыдатка кончуг сайзыраан. Ынчангаш ушунуң утказы бодун болгаш өг-бүлезин камгалаары кылдыр тургустунган.
Чоорту сайзырааш, спортче шилчий берген. Оон улаштыр кадыкшыл хевири көстүп келген. 3 аңгы хевирниң ушузу бар деп ынчаар билип турар мен. Тывага 1990 чылдарда спортчу хевир кылдыр келген. Амгы үеде чурт баштыңы Владимир Путин чоннуң кадыкшылынче, узун назынынче кичээнгейни салып турар. Чүге дизе күрүнениң сайзыралы кижилерниң кадыкшылындан улуг хамааржыр. Кызып-кызып өөредип алырга, кадыы кошкак, назыны кыска болурга, күрүнеге чидириг болуп турар. Кижилерни өөредип, өстүрүп алыры – нарын айтырыг. Кижиниң кадыкшылы болгаш сайзыралы эки болур болза-ла, амыдыралга ажык-дузазы улуг болур.
– Ушу талазы-биле тренер ажылыңар канчаар эгелээнил?
– Ушуну 5 дугаар школага студент үемде башкылап эгелээн мен. Бичии када өөредиримге, улаштыр өөредирин дилеп турганнар. Ынчалза-даа өөредилгемни уламчылаары-биле чай алынмайн барган мен. Катап 2008 чылда Субедей ажыттынып турар үеде эки турам-биле төлевир чок кичээлдерни эрттирип эгелээн мен. Тускай сорулга-биле күрүне лицейинге 2009 чылдан 2017 чылга чедир ажылдаан мен. Күрүне лицейинге ажылдаарымга, меңээ чиик болган. Өөредилгеже кол кичээнгейни угландырып турза-даа, немелде кичээлдерже дөмей-ле кичээнгей улуг турган. Лицейниң коллективинге, өөреникчилерге болгаш оларның ада-иелеринге улуу-биле четтиргеним илередир-дир мен.
– Тывада ушунуң амгы байдалы кандыгыл?
– Ушу дээрге мага-боттуң бүгү талаларын сайзырадыр хевири. Ылаңгыя бичии уругларга кончуг чугула. Ушуну сайзырадып турар федерация бары өөрүнчүг. Ынчалза-даа мен бодаарымга, кичээнгей болгаш деткимче ам-даа эвээш. Ынчангаш бо талазы-биле Спорт яамызы биске деткимчени берип, программалардан өөренип көөр болза, ынчан кончуг сайзыраар. Тыва чон дендии талантылыг.
Амгы үеде "Кадыкшыл" деп бөлүүвүсте 18-тен 84 хар чедир назылыг күзелдиг кижилер бар. Тыва чон улуг-биче, эр-кыс дивес кадыкшылче улуг кичээнгейни салып, кадыын быжыглаар сорулганы салып турар апарган. Өөреникчилерим аразында дендии харыысалгалыг, кичээл үспес, озалдавас, шын сеткилинден кээп турар 30 хире кижи бар. Оларны онзагай улус деп санаар мен. 3 дугаар чыл кичээлдеп турар бис.
– Кичээлдериңерни кайда эрттирип турар силер?
– 2 чыл бурунгаар хоорайның Чөөн микрорайонунда профилактика төвүнүң залынга эрттирип турган бис. Ооң даргазы Айдың Сарыглар аңаа кичээлдер эрттирер аргаларны берген турган. Амгы үеде ындыг аргавыс чок. "Алдын дошкада" фойеге кичээлдер эрттирер арганы Культура яамызы берген. Кичээлдеривис сентябрьдан апрель айга чедир болур. Чайгы үеде огород ажылы, дыштанылга дээш улус чай чокталы бээр.
– Өөреникчилериңер-биле маргылдааларга киржип турар силер бе?
– Өөреникчилерим аразында маргылдааже белеткеп болур улус бар. Ону кылырда, тускай сорулга салыр херек. Делегей чемпионунче үнерде, баштай республикага, СФО-га чемпион болур. Москвага Россияның сылдыстары маргылдаага база киришкен турар ужурлуг. Бо чадаларны эртип шыдаптар болза, Европа чемпионадынче чорудар. Аңаа чемпион азы шаңналдыг черни алыр болза, делегей чемпионунче чоруй баар. Ынчангаш бүдүн чыл ишти соксаал чок белеткенир апаар.
– Каш хардан тура ушуже барып эгелээр болза экил?
– Кичээлдерни эрттирерде, назы-хар аайынче бөлүктеп алыры чугула. Чүге дээрге бичии уруглар болгаш улуг назылыг улус дораан шылай бээр, аныяк улустуң күжү хөй болгаш манап туруп бээр. Ушуну 6-7 хардан эгелээр болза, кончуг таарымчалыг. Ол үеде ушуну эгелээр болза, кончуг чемпионнар ынчан үнүп болур. Ынчан уруг ушуну сонуургай бээр болза, олчаан салдынмайн баар. Школаже 6-7 хар үезинде өөренип кирерин анаа эвес айтып каан.
– “Шын” солуннуң номчукчуларынга, тыва чонувуска чүнү күзээр силер?
– Кол-ла чүве кадык болуру. Кадык болуп, узун назылаар дизе, спорт-биле өңнүктежип, шимченип чорууру чугула. Ылаңгыя ушу бүгү талазы-биле сайзырадыр болганда, спорттуң бо хевирин силерге сүмелээр-дир мен. Ол ышкаш шын чемненилгеден база кижиниң кадыы хамааржыр. Хүннүң-не эъттиг чемнер чип-ле турары шын эвес, организмни дыштандырып, витаминниг, хоолулуг чемнерден чип туруңар. Тыва чуртувустуң сайзыралынга силерниң кадыкшылыңар болгаш сайзыралыңар улуг идигни бээр.
Чыжыргана СААЯ чугаалашкан.
#Спорт #Ушу #Кадыкшыл #Шынсолун #Тыва #Тывамедээ #Тывадыл #Тува #Tuva #TMG #Tuvanews