Россияның Украинада чорудуп турары тускай шериг операциязының эң-не аар чүъгү, дайынчы хөделиишкиннерге өлүрткен оолдары дээш ажыг-шүжүгнү шыдажып чүктеп чоруур кижилер – ада-иелер.
Оларның сагыш-сеткилиниң хилинчектиг аарышкызын массалыг информация девискээринге ажыткан кижилер тыва болгаш орус дылдарда үнүп турар “Тувиночка” сеткүүлдүң ажылдакчылары деп болур. Тускай шериг операциязы 2022 чылдың февраль 24-те эгелээн. Операцияның баштайгы айларында российжи шериглерниң дайынчы чидириглериниң дугайында медээлер массалыг информация чепсектеринге барык-ла хааглыг турган. Ынчалза-даа 2022 чылдың апрель айда “Тувиночканың” арыннарынга “Тураскаалдың аллеязы” (“Аллея памяти”) деп рубрика ажыттынып, тускай шериг операциязының үезинде амы-тынындан чарылган бистиң республикадан шериг албан-хүлээлгелиглер дугайында кыска медээлер аңаа парлаттынып эгелээн. Тускай шериг операциязының баштайгы үезинде барык хоруглуг чыгыы турган медээлерни сеткүүлге парлап эгелээнин бис бөгүн маадырлыг чорук деп чугаалап болур бис.
Тускай шериг операциязында бистиң республикадан киржикчи дайынчыларга тураскааткан “Тываның дайынчылары – “Кара өлүмнүң” салгакчылары” («Воины Ту- вы – потомки "Черной смерти") төлевилелдиң эгелекчизи, “Тувиночка” сеткүүлдүң кол редактору Роланда Сандан-биле ужуражып, “Тураскаалдың аллеязы” болгаш бистиң эрес-маадырлыг чаңгыс чер чурттугларывыс дайынчыларга тураскааткан төлевилелдерниң дугайында сонуургаан мен.
— Роланда Сергеевна, “Тураскаалдың аллеязы” рубриканы ажыдарынга чүү эң-не салдарлыг болганыл?
— Бистиң чаңгыс чер чурттугларывыстың дайынчы хөделиишкиннерге амы-тынындан чарлып турары кижи бүрүзүнүң сагыжынга аажок аар дээштиг болганы чугаажок. Эң ылаңгыя дайынчы оолдарның ада-иелериниң болгаш ажы-төлүнүң сагыжынга дыка күштүг согуг. Ону мен бодум, кады ажылдап турар эштеривис сеткиливис ханызындан билип, оларның кажыыдалын үлежип турган бис. Ону “Тувиночка” сеткүүл дамчыштыр илередириниң кара чаңгыс аргазы эрес-маадыр чаңгыс чер чурттугларывыстың дугайында медээлерни социал четкилерден дилеп тып, сеткүүлге допчулап парлаары болган. “Тураскаалдың аллеязы” рубриканың бир үндүрүлгезинге чүгле беш дайынчының дугайында допчу кыска медээлерни парлап турдувус. Эң баштайгы үндүрүлгениң соонда дораан-на тускай шериг операциязынга чок болган оолдарның ада-иелеринден, эң чоок кижилеринден чагаалар кээп эгелээн, олар четтиргенин илередип каан боор. 2022 чылдың апрельден 2023 чылдың октябрьга чедир тускай шериг операциязынга амы-тынындан чарылган 84 дайынчының дугайында кыска медээлерни парладывыс. Ада-иелер оларны номчааш, боттары база оолдарының дугайында чагааларны бисче бижиир апарган. Материалдар ынчаар көвүдеп келген. Оларның үндезининге очерктер бижип, чаңгыс номга парлап үндүрериниң дугайында бодал биске тыптып келген. Чүге дээрге Ада-чуртту камгалап тургаш, маадырлыы-биле өлген дайынчыларны кым-даа утпазын дээш, тураскаал номну үндүрери оларның мурнунга бистиң ыдыктыг хүлээлгевис ышкаш апарган. Ону канчаар боттандырарының аргазын дилеп турган бис. Номну үндүреринге эвээш эвес акша херек. Ону база кандыг бир арга-биле тывар апаар болгай.
— Ада-чуртту Украинага камгалап тургаш, амы-тынындан чарылган бистиң эрес-маадырлыг дайынчыларывыстың дугайында Тыва Республиканың Тураскаал ному чырыкче үнген болганда, ындыг арганы тыпкан-дыр силер аа.
— Чаяан бооп, Россияның Президентизиниң культура инициативаларының фондузу 2023 чылдың июнь айда тускай шериг операциязынга тураскааткан мөөрейни чарлаан. Чогум-на ынчан Тывадан тускай шериг операциязының киржикчилериниң дугайында очерктер номун белеткээр болгаш парлап үндүрер, ооң электроннуг хевирин сайтыга салыр бодал тыптып келген. РФ-тиң Президентизиниң культура инициативаларының фондузунуң тускай шериг операциязынга тураскааткан мөөрейинге киришкен бис. Бүгү Россиядан 3000 ажыг, чүгле Тывадан 7 чогаадыкчы коллектив шилилге мөөрейге киришкен. Тиилээривисти арай-ла чигзинип турган бис. Бистиң “Тываның дайынчылары – “Кара өлүмнүң” салгакчылары” төлевилеливис тиилээн, харын-даа мырыңай аажок бедик үнелелди алганы дыка өөрүнчүг болган. Төлевилелди “Тываның дайынчылары– “Кара өлүмнүң” салгакчылары” деп адааны анаа эвес. Совет Эвилелинче фашист Германияның шериглери халдап, Ада-чурттуң Улуг дайыны эгелээрге, Тываның эки турачы дайынчылары Украинаны болгаш Европа чурттарын немец фашизмден хостаарынга киришкен болгай. Фашистер тыва эки турачыларны “кара өлүм” деп адап турганнар. Ону барымдаалааш, төлевилелди “Тываның дайынчылары – “Кара өлүмнүң” салгакчылары” деп адаан бис.
— Төлевилелди боттандырарынга четчир грант акшазын алган боор силер аа.
— Төлевилелди боттандырарынга 3 сая ажыг рубльди алдывыс. Шилилгелиг мөөрейниң негелделери ёзугаар номну парлап үндүрери төлевилелдиң авторларының боттарының чарыгдалдары болур ужурлуг. Очерктерни бижииринге, номну белеткээринге, чыскаарынга, номну парлаар саазын өртээ, типографияга парлаанының өртээ дээш чарыгдалдар хөй. Ол бүгү ажылдарны кылган кижилерге база төлээр апаар болгай. Тускай шериг операциязынга амы-тынындан чарылган дайынчыларның ада-иелериниң болгаш чоок кижилериниң аразындан номну парлап үндүреринге ачы-буян дузазын акша-биле чедирер, боттарының эрес-маадырлыг оолдарының дугайында очерктерни номга киирерин күзээн кижилер эвээш эвес болган. Номну парлап үндүреринге ачы-буян дуза акциязын чарлаарын олар саналдааннар. Ону чарлаан бис. Он дөрт муң рубль хире ачы-буян акшазы чыгдынып турда, Ада-чурт камгалалының фондузунуң Тывада салбырының удуртукчузу М.М. Кызыл-оол номну белеткеп, парлап үндүреринге херек акшаны тып, дузалаарын аазаан. Ол бүткен. Тываның удуртулгазы бирги номну үндүреринге 700 муң рубль ажыг акшаны тускайлап берген.
— Украинада шериг операциязынга чок болган дайынчылар дугайында чон номчуур номну парлап үндүреринге күрүнениң айыыл чок органнары дээн ышкаш тускай сорулгалыг албан черлериниң талазындан шаптараазыннар турбаан бе?
— Чок. Россияның Президентизиниң культура инициативаларының фондузу 2023 чылдың июнь айда тускай шериг операциязынга тураскааткан мөөрейни чарлаар мурнунда күрүнениң дээди эрге-чагыргаларының талазындан чогуур айтыышкыннарны берген боор деп бодаар чордум.
— Тускай шериг операциязынга киржип тургаш, амы-тынындан чарылган бистиң эрес-маадырлыг дайынчыларывыстың дугайында Тыва Республиканың Тураскаал номунга киирер материалдарны канчаар чыып ап турган силер?
— Россияның Президентизиниң культура инициативаларының фондузунуң тускай шериг операциязынга тураскааткан мөөрейинге грант акшазын ойнап алгаш, чок болган дайынчылар дугайында материалдарны бижип, номга киирери-биле чорударын ада-иелеринге, чоок кижилеринге дыңнадып, ВКонтактеге чарлапкан бис. Дайынчылар дугайында материалдар көвүдээш, олар бирги номга сыңмастай берген. Чүге дээрге акшаландырыышкындан база номнуң хемчээли болгаш тиражы хамааржыр. “Тываның дайынчылары – “Кара өлүмнүң” салгакчылары” төлевилелдиң сайтызы база бар. Амы-тынындан чарылган дайынчылар дугайында очерктерни долузу-биле сайтка салгаш, оларның кызырган хевирин номга киирген бис. Очерктерни номга кииреринге база бергедээшкинге таварыштывыс, чүге дээрге ада-ие азы төрели бодунуң оглун азы дуңмазының дугайында очеркти албан киириксээр. Дайынчыларның чок болган хүнүн, чылын барымдаалап, киирер деп шиитпирлээн бис. Баштай чок болган дайынчылар дугайында очерктерни мурнады номга киирер, сөөлзүредир чок болганнар дугайында очерктерни оларның соонда дээн хевирлиг. Номну болгаш ооң сайт-ном хевирин 2024 чылдың июнь айда кылып доозупкан бис.
— Бистиң эрес-маадырлыг дайынчыларывыстың дугайында Тыва Республиканың Тураскаал номун кылып тургусканы дээрге төөгү болгаш ниитилел-политиктиг ужур-дузалыг улуг болуушкун-дур. Ол номну чонга канчаар таныштырган силер?
— Июнь 22 – кажыыдалдың хүнү. 2024 чылдың июнь 22-де Кызылда улусчу уран чүүл төвүнге сактыышкынның болгаш кажыыдалдың концерти болган. Аңаа Россияның Украинада чорудуп турары тускай шериг операциязынга чок болган дайынчыларның ада-иелери болгаш төрелдери келген. Ол концерттиң соонда Аныяктар ордузунга Тыва Республиканың Тураскаал номунуң баштайгы үндүрүлгезин чыылганнарга таныштырдывыс. Бо номнуң ниити тиражы 375 экземпляр чүве. Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгга, номну үндүреринге деткимчези дээш, бир номну тудустувус. Украинада чорудуп турары тускай шериг операциязынга чок болган дайынчыларның ада-ие бүрүзүнге бир-бир номну берген. Баш бурунгаар чагыткан ада-иелер болгаш төрелдер шаа-биле 2-3 номнарны алганнар. 170 номну республиканың библиотекаларынга тараттывыс. Алдан-Маадыр аттыг музей, Тываның гуманитарлыг болгаш тускай шинчилелдер институду дээн ышкаш Украинада тускай шериг операциязынга ажыл-чорудулгазы хамаарылгалыг албан черлеринге бир-бир номнарны бердивис. Номнуң бодунда очерктерниң утказы допчулаан хевирлиг, а оларның долу хевирин “Тываның дайынчылары – “Кара өлүмнүң” салгакчылары” төлевилелдиң сайтызындан номчуп болур.
— Тураскаал номнуң ийиги үндүрүлгезин белеткеп турар деп дыңнадым.
— Ийе, белеткеп турар бис. Бир эвес баштайгы номга 100 очерк кирген болза, ийиги номга 200 очерк кирер. Бир очерктиң хемчээли ийи арын боор. Ийиги төлевилелге кол черни сайт-ном ээлээр, чүге дээрге аңаа очерктер долузу-биле кире бээр.
“Тываның оолдарының маадырлыг чоруу. Мөңге тураскаал!” төлевилелдиң кол сорулгазы – бистиң дайынчыларывыстың ат-алдарын утпазы, кезээ шагда мөңгежидери. Чаа төлевилел элээн каш чадаларлыг. Кол чада – республиканың бот-тывынгыр театрларының, бөлгүмнериниң аразынга “Театр маадырлар дугайында” фестиваль-мөөрей. Бо фестивальга киириштирер шиилер шупту чүгле тыва дылда болур ужурлуг – кол негелде ындыг. Ооң сорулгазы — маадырларның төрээн дылы тыва дылды камгалап арттырарынга фестивальдың үлүүн киирери. Республиканың суур, хоорай бүрүзүнде тускай шериг операциязының киржикчилери дайынчылар бар. Оларның эрес-маадырлыг овур-хевири – шииниң өзек темазы. Шиилерниң авторларының фестивальга киирген шиилериниң аразындан жюри кежигүннери, бедик мергежилдиг драматургтар, режиссёрлар эң дээре 10 шиини шилип алыр. Ол шиилерни театрлар азы бөлгүмнер сценага тургускаш, тус черниң чонунга көргүзер. Бо дээрге фестиваль-мөөрейниң бир янзы шилилгези-дир. Ооң соонда ол шиилерни Кызылда Ойнаар-кыстар театрының сценазынга ойнаарга, оларның видеобижидилгезин кылгаш, жюри кежигүннери видео-шии бүрүзүн сайгарып көргеш, эң дээре 6 шиини шилип алгаш, 2025 чылдың сентябрь 28-те фестивальдың түңнел кезээнге сцена кырынга ойнап көргүзеринге сүмелээр. Эң дээре шиилерни интернетке салыр бис. Олар шупту орус дылче очулгалыг болур. Россияның чурттакчылары Тываның дайынчыларының эрес-маадырлыг чоруун билип алырлар.
— Тываның дайынчыларының эрес-маадырлыг чоруун утпас, мөңгежидер талазы-биле төлевилелиңер чедиишкинниг боттанырын күзедим.
— Четтирдим.
Ш. МОҢГУШ чугаалашкан.
Чуруктарны “Тувиночка” сеткүүлдүң арыннарындан алган.
“Шын” №10 2025 чылдың март 20