Амыдырал оруу узун,
Ам-даа чурттаар, демисежир.
Агым удур эштип, карбап,
Алызын көөр, дүжүп бербес...
Ч. Ондар.
Ноябрь 19-та А.С. Пушкин аттыг ном саңының чурт-шинчилел чогаалы болгаш национал библиография килдизинге чогаалчы, драматург, очулдурукчу, Тываның база бир көскү күрүне ажылдакчызы чораан Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондарның төрүттүнгенинден бээр 70 чыл оюнга тураскааткан «Журналист, чогаалчы, элчин» деп сактыышкын ужуражылга болуп эрткен.
Чылгычы Ондар 1955 чылдың ноябрь 16-да Чөөн-Хемчик кожууннуң Бош-Даг деп черге төрүттүнген. Ол Бажың-Алаак ортумак школазын дооскаш, 1973 чылда Москва хоорайның Б.В. Щукин аттыг дээди театр училищезинче өөренип киргеш, 1978 чылда ону чедиишкинниг дооскан. Ол-ла чылын Тываның В.Ш. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга артист болуп, күш-ажылчы базымын эгелээн.
Ол «Тываның аныяктары» солунга корреспондентилеп, Кызыл хоорайның партия комитединге инструкторлап, Культура яамызының сайыдының оралакчызынга, ооң соонда 1990 чылдарның эгезинден тура культура сайыды болуп ажылдап чораан. Россия Федерациязының Күрүне Думазының II, III чыыжының депутадынга, Даштыкы херектер талазы-биле агентилелдиң даргазынга, Казахстанга Россия Федерациязының төлээ черинге, Тываның В. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының директорунуң оралакчызынга ажылдап чораан. 2014 чылдан бээр Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң даргазынга ажылдаан.
Чогаал ажылын 1977 чылда эгелээн. Баштайгы шиизи бөлүк авторларның «Чалым-Хая» деп чыындызынга 1993 чылда парлаттынган. Дараазында чылдарда «Сөөлгү өртээл», «Төнмээн дайын» деп проза номнары парлалгага көстүп келген. 2005 чылда «Галстуктуг адыг» деп ному, 2007, 2014 чылдарда «Ынакшыл – эки эрниң эжи», «Мусульманнар батальону» деп чыындыларынга шүлүктери, очулгалары, шиилери, баштак чугаалары парлаттынган. 2020 чылда «Сөөлгү өртээл» деп номунуң катап үндүрүлгези чырыкче үнген.
Чылгычы Ондарның «730 хүннер болгаш дүннер», «Бодарал», «Чарба, шляпа база ынакшыл», «Ханныг истер», «Төнмээн дайын», «Шурави» дээш оон-даа өске шиилери хөгжүм-шии театрының сценазынга салдынган.
Ол тыва дылче С. Гудзенконуң, У. Шекспирниң, К. Симоновтуң, Р. Гамзатовтуң чогаалдарын очулдурган.
Чылгычы Ондар Россияның болгаш Тываның Журналистер, Чогаалчылар эвилелдериниң кежигүнү, Россия Федерациязының культуразының алдарлыг ажылдакчызы дээш оон-даа өске хөй санныг шаңнал-макталдарның эдилекчизи.
А.С. Пушкин аттыг национал ном саңының директору И.А. Эртине Тывавыстың база бир салым-чаяанныг оглу Чылгычы Ондарның 70 харлаанынга уткуштур «сактыышкын хүннери» чер-черлерде эртип турарын дыңнатпышаан, чогаалчының дугайында, ооң культура сайыдынга ажылдап тура берген арга-сүмезин сактып, ужуражылганы ажыткан.
Чогаалчының «Төрээн черим» деп шүлүүн килдистиң ажылдакчызы Буяна Иргит аянныг номчаан.
ТѲРЭЭН ЧЕРИМ
Кызыл-даван маңнап өскен
Кызыл-каттыг мээң чуртум,
Баян-Дугай баарында
Бажың-Алаак сууру чүве.
Изиг чайның хүннеринде
Чадаана хем эриин орта
Эжим-өөрүм оолдар-биле
Эштип, ойнап өзүп келдим.
Чуртталгамда хөй-ле чүүлдү,
Чурумалдыг бойдусту-даа,
Черлер кезип, ажыл кылып,
Чежезин мен көрбедим дээр.
Ынчалза-даа төрээн черим
Ынаныштыг уттундурбас.
Өске черге чораанымда
Өскүссүреп сакты бээр мен.
(1976 ч., Москва).
Хемчегге Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институдунуң эртем ажылдакчызы В.С. Салчак чогаалчы-биле чоок харылзажып турганын, «Мусульманнар батальону» деп номунда хайгыылчы тыва оолдуң эрес-дидим овур-хевирин чырытканын магадал-биле дамчыдып, дөрт дугаар салгалдың база бир тускай шии чогаалчызы дээрзин чугаалаан. База филология эртемнериниң кандидады А.Х. Херел «Сөөлгү өртээл» деп тоожузунга доктаап, шериг амыдыралдың чедер-четпезин уран сөстүң күжү-биле чаа угланыышкынныг бижээн улуг хемчээлдиг проза чогаалы, ол аныяк-өскенни хей-аът киирип, кижизидип чоруур дээрзинге үнелелди берген. Дараазында Москва хоорайга Б. Щукин аттыг дээди театр училищезинге өөренип чораан эштери, Тываның билдингир чогаалчызы, РФ-тиң алдарлыг журнализи А.С. Шоюн, В.Ш. Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының артистери М. Сандак, Г. Доржу эжиниң дугайында чылыг, чымчак сактыышкыннары-биле үлешкеннер.
«Хостуг үевисте бир-ле ажылды кыла берген турар бис. Чылгычы улуг төп дашты ширбип турган, а мен школа девискээрин аштап турдум. Ам бодап олурарымга, ол эжим улуг төп черлерге ажылдаар болган, а мен уруглар-биле сырый харылзажып, «Сылдысчыгаш» солунунда. Ооң «Галстуктуг адыг» деп номун үндүрген бис» – деп, Александр Шоюн чугаазын чоргаарал-биле доосту.
Олар чаңгыскурсчузунуң дузааргак, бөдүүн, биче сеткилдиин, оюн-баштаан сагыш-сеткилинден сактып, чугаалаанын келген мөгейикчилер, сургуулдар аажок сонуургааннар.
Ужуражылганың каастакчылары баянның хоюг, чараш үделгезин М. Доржу база «Чырык күзел» деп ансамбльдиң ыраажылары болган. Олар чогаалчының өскен, төрээн черин алгап-мактаан ынак ырылары М.-Х. Монгуштуң бижээни «Чадаана», «Чаңгыс хадыңны» онзагай күүсеткеннер.
Салым-чаяанныг чогаалчы чораан болза, чечектиг чеден арттың бедиинде-дир, оон-даа хөй тоожуларны, шии чогаалдарын бижиир турган дижип, уттундурбас сактыышкыннарлыг ужуражылга солун кылдыр эрткенин демдеглеп, килдистиң ажылдакчыларынга четтиргенин илереткеннер.
/ Ирина ООРЖАК.
Омак ЭКЕРНИҢ тырттырган чуруктары.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27
