(Болган болуушкунга үндезилээн мистикалыг чечен чугаа)
– Штаб баар бис. Полк командири кыйгырткан-дыр. Барып кеттинип ал! – дээш, дежурный офицер Белек Самбаны өрээлден үндүрүпкен.
Полк командири кыйгыртканындан аныяк солдат дүвүреп, «Өршээ авыра, багай эвес медээ болзунам! Төрелдерим-не анаа болза…» деп, иштинде тейлеп боданган.
Ыргазар лейтенант биле ортумак дурт-сынныг анаа дайынчы Самба штабче углай ыыт чок базып олурганнар. Казармадан үнгеш, плацты эртерге, ол-ла болгай – штабтың дөрт каът ак тууйбу бажыңы. Самбаның бажынга эки, багай бодалдар кирген. Хөөнү багай. Ынчап чорда, штаб оран-савазы бо келген.
Үдеп келген офицер Самбаны полк командиринге хүлээдип бергеш, чоруй барган. Улуг чырык өрээлде олурган дөрт кижиниң бирээзи танывазы генерал болган. Ол туруп кээрге, Самба генералдың өң-баазын планкылыг хөрээнче шала-була көрүп четтигипкен.
1982 чылдың чаа хана календарының адаанда олурган улуг лейтенант Уваринни база Самба көрүп каан. Кара эрин салдыг бо офицерниң удуртулгазы-биле Самба ийи-үш катап караулче үнген. «Ооң мында олурарын бодаарга, шериг албаным-биле холбашкан-дыр» деп оожургап боданган. Чүрээ чиигеш дээн ышкаш болган.
– Эш анаа дайынчы, силерни Чаа чыл дүнезинде караулда постуга бир чүве көрген деп илеткедилер – деп, кылчаң тейлиг, ак шырайлыг генерал-майор чугааланмышаан, кылаштап келгеш, Самба-биле арыннарын көрүштүр туруп алган. Командирниң дужаалы-биле суларай берген турган солдат катап-ла томаанныг турушка турупкан. «Аа, чылдагааны бо ышкажыл!» деп, Самба бодангаш, улуг лейтенант Уваринче көрген. Ол: «Маңаа чүнү чугаалаар сен?» дээн ышкаш, удур көрүп алган олурган.
– Эш генерал-майор, дүне постуга көрген чүвемни караул начальниги улуг лейтенант Уваринге илеткээн мен.
Хамык офицерлерниң карактары улуг лейтенантыда барган. Уварин олудундан тура халаан.
Генерал солдаттың чугаазын тайбың хүлээп алган. Чүгле полк командири полковник Судаковтуң политика талазы-биле оралакчызы подполковник Евсинниң дүвүрексеп турары көскү. Ооң аңгак карактарында «Айтырыгга харыыла!» дээн дужаалы Самбага илдең болган.
Өрээл ишти шып-шыпшың-на апарган.
– Анаа дайынчы, мен силерден дыңнаксап тур мен – дээш, генерал солдаттың ийи талакы өжүннерин камныг туткан. Самба ооң карактарында улуг сонуургалды, а харын-даа кайгаашкынны эскерип каан.
«Чугаалаптар болзумза, мени солуу кижи деп бодаар ирги бе?» деп, бодал Самбаның бажынга кире дүшкен.
– Ажырбас, эш анаа дайынчы, дидим чугаалаңар – деп, генерал оожум чугаалаан.
– Таңныыл үгекке ээлчээм эрттирип турдум. Хайгаараан девискээримни оң талакы көзенектен кезек көргеш, солагай талакы соңгажыгашче көрнү бердим. Старт столундан оң талада, ырак эвес черде, демир-орук вагону тур! Ам артында рельстер кырында. Соңгалары чырып турар болду. Иштинде кижи кылаштаан ышкаш көзүлдү…
Генерал Самбаның харыызында сөс бүрүзүн кичээнгейлиг дыңнап турган. Судаков биле Уварин, аксында суг пактап алган ышкаш, ыыт чок барганнар. Чүгле подполковник Евсин тура сырбаңнап, карааның огу чидиглени берген.
Ол шыдашпайн:
– Анаа дайынчы, чүнү чулчуруп тур силер? – деп, ызырнып алган эриннерин өттүр чугааланган.
Генерал Евсинче шыңгыы көрүптерге, ол ыыттавайн барган.
– Кайы стартка көрдүң?
– Солагай талакы.
– Вагон көрген-дир сен. Оон чүү болду? – деп, генерал айтырган.
– Баштай бо чүү вагон мында тыптып келди деп бодал башка кире дүштү. Оон эът-кежим чымырткайны берди. Бир миннип кээримге, азыгда телефон даңзазы тудуп алган тур мен. Оон соңгаже катап көрүптеримге, демги вагон чиде берген болду. Ол аразы каш-ла секунда үе. Чогум караул бажыңынче долгаваан мен. Ээлчээм солчу бээрге, эштеримге көрген чүвем чугааладым. Мени шоодуп турдулар. Чугаам караул начальнигинге чеде берген болду. Улуг лейтенант Уварин мээң-биле нарядка чугаалашкан кижи. Оон ол чугааны таратпазын бистен негеди.
Генерал солдатче кичээнгейлиг көрбүшаан хевээр. Оон Самбаның өжүннерин катап туткаш, оожум силгивишаан:
– Вагондан өске чүнү көрдүң?
– Оон өске чүве көрбедим, эш генерал! – деп, Самба шынын харыылаан.
– Соңгаларында көжегелер чок чорду деп меңээ чугаалаан кижи – деп, улуг лейтенант Уварин болуушкунну эки билир кижи болуп, чугаага ам-на киришкен.
Генерал Уваринче-даа көрүнмейн, солдатты салыпкаш, аткаар баскаш:
– Хостуг силер, анаа дайынчы! – деп командылаан.
– Дыңнадым! – дээш, Самба эжикче кылаштапкан. Оон хенертен тура дүшкеш, хая көрнүп келген. Улустуң карактары Самбада! Офицерлер, солдат ам чүнү сактып келгени ол дээн ышкаш, көрүп турганнар.
– Эш генерал, силерниң хөрээңерде Алдын Сылдыс көрдүм! – деп, Самба хүлүмзүре аарак чугааланган.
Хамык карактар генералдың хөрээнде! Генерал боду безин калбак хөрээнче көрген. Ында Сылдыс кайда боор – черле чок болгай! Оон арны хүлүмзүрүгден чайнай берген.
– Эш анаа дайынчы, аксың тырт! Генерал хостуг силер деп чугаалады! – деп, Евсин барык алгырган. Өрээлде улус шуут ыыт чок турганнар.
– Чүдүлге-сүзүктүг силер бе, солдат? – деп, генералдың айтырыы өрээлде шыпшыңны үрепкен.
Подполковник Евсин олудундан катап тура халаан. Ол түрүн тыртыныпкан.
– Чок, эш генерал-майор! – деп, Самба чиге харыылааш, Евсинниң улуг тынганын дыңнап каан. Подполковник сандайже катап оожум олуруп бады барган. Судаков имнептерге, Самба өрээлден ам-на үне халаан!
Солдат үне бээрге, офицерлер генералдың чүү дээрин манай бергеннер. Ол кезек када ыыт-даа чок, хаваа дүгдүнчек. Солдат-биле чугааны бодап олурары илдең.
– Бо черле кандыг аайлыг кижи апарды. Чугаазы арай хөктүг. Солуу кижи-даа ышкаш. Багай чүве болбаанда, эмчи комиссиязын дарый чыылдырза чүл? – дээш, Евсин полк командири Судаковче көрген.
Ол харыылавас боорга:
– Комиссияга кадыы багай деп түңнел үндүргеш, халап чандырарын саналдап тур мен. Хамааты амыдыралга та канчап чорзун! – деп саналдаан.
Судаков ханы бодалга алзыпкан олурган генералче көргеш:
– Александр Алексеевич... – деп чорда...
– Адыр, далашпаңар, мени дыңнаңар! – деп, генерал ам-на оожум чугааланган. – Мурнунда бо шериг кезээн командылап чораанымны билир силер. А солдат черле тускай кижи-дир, меге чүве чугаалавады ышкаш.
Өрээл ишти катап-ла шыпшың апарган. Офицерлер чүү-даа дээр аайын тыппаан. Олар генералдан ындыг түңнел манавааннар.
– Ынчан 1976 чылдың төнчүзү чүве – деп, генерал чугаазын уламчылаан. – Бистиң шериг кезээвиске онаажыр 200 дугаар шөлдү ажыглалче киирип турган. Ол дыка нарын объекти чер адаанда узун бетон бажыңнардан, үш командылал пунктузундан, кывар-чаар материалдар шыгжаар черлерден, хөй санныг кабель каналдардан, тууйбу оран-савалардан тургустунганын билир силер. Объектини тудугжулардан хүлээп алганының дугайында актыга ыяап-ла үш кижи, полигоннуң төлээзи генерал-майор Ширшов, дөрткү шенелде эргелелиниң төлээзи полковник Маховский база бо шериг кезээниң командири мен ат салыр турган. Ынчан полковник эргелиг болбазык мен бе.
Судаков чаа ады үнген офицерлерниң сураан дыңнаан болгаш, Александр Алексеевичини кичээнгейлиг дыңнап олурган. Чүгле харын Евсин биле Уварин ийи-ле харын оларны билбес.
– Шөлде объектилерни хүлээп ап турдувуста, чедир кылдынмаан ажылдар илерээн – деп, генерал улаштыр чугааланган. – Оларны бистиң инженер офицерлеривис илереткен. Ынчангаш мен, объектини тударын чагыткан шериг кезээниң командири, актыга ат салырындан ойталаан мен. Бир хүн Ширшов менче чырыын чыртайтыр хүлүмзүрүп алгаш, «Ат салбас болзуңза, өске кижи атты салыптар!» – деп шыңгыы чугаалады. «Кым? Чүү өске кижи ат салыптар?» – деп айтырарымга, «Сени халааш, өске командир томуйлап каар бис!» – деп кыжанды. Мен: «Четпестерни этпээнде, дөмей-ле ат салбас мен» – дээш турупкан мен.
– Оон канчалды, Александр Алексеевич? – деп, Евсин айтыргаш, генералче сандайы-биле чоокшуладыр чылган.
Генерал ынаар-даа кичээнгей салбайн, чугаазын уламчылаан:
– Мырыңай декабрьның үжен бир үнүп келген. Үстүнде командирлер дүвүрээн, «Саң-хөө чылы доозулду, ат болду, адың салып көр» деп-ле турлар.
Чылдың сөөлгү хүнүнде чаа 200 дугаар шөлдүң объектилеринге хүнзээн мен. Кежээ дүжүп чорда, шенелде ажылдар эргелелиниң начальниги полковник Питалев мени шөлде вагон-ресторанче чалаан. Объектилерде ажылдап турар улус чемненип турган демир-орук вагонун ынчаар адай берген чүве.
Актыга ат салбайн турган чылдагааннарым бирээзи – вагон-ресторан. Ол солагай талакы старт столунуң артынга, оон ырак эвес черге турган. Тудугжулар чер адаанда бункер-бажыңнарны дужаап тургаш, олаада черлерде оларга шаптыктап турган демир-орук рельстерин ап каапкан чүве-дир. Ынчангаш вагон ийи рельс кырынга туруп каан. Ыңай-бээр кырлап шимчээр демир оруу чок вагонну канчаар шимчедиптерил? Катап рельстер салыр эвес! А шөлдү ажыглалче киирер мурнунда вагон-ресторанны оон ап кааптары албан деп билип турган мен.
Мени ресторан-вагонда ийи кижи манап олур. Бирээзи космонавт Герман Титов болду. Мээң-биле чугаага ооң ат-алдарын ажыглаар бодааннар боор. Ийи кижимниң чазыы аажок. Юрий Гагаринниң дублёру тургаш, стартче чоруур бетинде вагон-ресторанга кады чемненгенин-даа Герман Титов сактыр.
Бис база чемненип алдывыс. Бот-боттарывыска үнүп олурар Чаа чыл-биле байыр чедириштивис. Ооң соонда чугаа эгелээн. «Актыга адың салып көр» деп менден ээрештилер. Бир эвес ат салыптар болзумза, шөлде турар улуг автомашиналарга бедик чаглак немей тудуп бээрин Питалев аазады.
Ынчан тургустунган байдалды эки билип турдум. Актыга үш кижиниң бирээзиниң ады салдынмаан болза, шөл хамык-ла улуг, нарын объектилери-биле ажыглалче кирбейн баар. Камгалал яамызының акша-төгериин чагыкчы, бистиң шериг кезээвис, база шиңгээдип албаан апаар. Ынчап кээрге, меңээ, кезектиң командиринге, база багай болур. Оон шыңгыы хемчеглер алдынар. Быжыг туружум ачызында элээн хөй четпестерни тудугжулар сөөлгү хонуктарда чедир кылып дооскан улус. Чүгле ресторан-вагон арткан. Бир эвес ат салыптар болзумза, тудугжулар шөлден чоруй баар. Оон улуг вагонну боттарывыс канчаар ап кааптар бис?
– Бо вагонну ап кааптарыңарга, ынчан ат салып бээр мен – деп, Питалевке чугааладым.
– Даарта, 1977 чылдың январь 1-де, вагонну ап кааптар болзувусса, бөгүнгү хүн-биле ат салып бээр сен бе? – деп, Питалев карактарын менче чидиглендир көрүп алган олур.
Герман Титов эжинче «Туттун!» дээн ышкаш көрдү. Оон менче эглип келгеш:
– Бо чылын чаа старттардан ракета салып үндүрүп эгелээрин билир силер, Александр Алексеевич. Күрүневис шөлдүң ажыглалче кирерин дыка манап турар. Бо ажылдарның чуртка ужур-дузазын билир силер. Мында байдалды Брежневке илеткеп турар – деп чугаалады.
Питалев хоозун чугаа кылбас кижи деп билир мен. Ынчалза-даа сигнализацияның улуг блоктарын чаңгыс дүн дургузунда чазып бускаш, оон дөрт чүс метр хире черге рельстерни катап салгаш, вагонну үндүр сөөртүп аппаары кымга-даа бүзүренчиг эвес. Ындыг-даа болза, «Даарта ап кааптар мен» дээн сөзүн ол ээлээр болза, хүлээп алыышкын актызынга хол үжүүн 1976 чылдың декабрь 31-ниң хүнү-биле салып бээрин аазадым.
Эртенинде 200 дугаар шөлге халдып келдим. Хынаарым ол. Карак-ла бо! Вагон-ресторан чок болду! Ооң дүүн кежээ турган черинде ийи бульдозер чер дескилеп, соястап турлар. Питалев вагон баарынга чер кастыргаш, ону аңаа хөмдүрүп каапкан болган.
Өрээл ишти катап-ла шыпшың барган.
Элээн болганда Евсин:
– Таанда! Солдат ону билбес-ле турган кижи ыйнаан – диген.
– Солдат хамаанчок, офицерлерден безин каш-ла кижи билир чүве. Ону канчаар ап каапканын кым-даа улуг сонуургаваан…
– Тудуг ажылдарының үезинде шөлге вагон-ресторан турган деп бир офицерден дыңнаан мен. Ынчангаш нарядтан келгеш, солдаттың көрген чүүлүн полк командиринге илеткээн мен – деп, Уварин эрези кире берген чугааланган.
– Бо таварылга дугайында кымга-даа чугаалавазын улуг лейтенантыдан дилээш, оон силерге дыңнатканым ол – деп, полковник Судаков Уваринге улаштыр тайылбырлаан.
Генерал кылчаң бажын суйбааш:
– Солдатка дегбеңер. Шериг албанын улаштыр эрттирзин! Ниити байдалын хайгаарап туруңар. Өске-даа хөктүг чүвелер көрүп туруп бээр болза, меңээ дыңнадырын диледим. Ынчан ооң албан-хүлээлгезин уламчылаар азы уламчылавазын шиитпирлээр бис.
Судаков биле Евсин баштарын согаңнадып, удур-дедир көржүп каан.
Генерал олудундан тургаш, хеп азардан шинелин алгаш, кожагар папаха бөргүн кеткеш:
– Амыдыралымны космос техниказынга бараалгаттым. Инженер болгаш, элдеп-чиктиг чүүлдерге бүзүревес чордум – дээш, матпагар ийи холун мурнунче сунгаш: – Хуулгаазын ажылдарны холдарывыс-биле кылып чор бис. Бо каш хонукта аймаарап чоруп тур мен. Таанда! Мындыг чүве база турар чүве бе? Бүзүренчиг эвес-тир. Тывадан солдат онзагай салым-чаяанныг кижи бооп тур – деп чугааланган.
* * *
Белек Самба кичээлдери доосту бээрге, ниити чуртталга бажыңынче чорупкан. Ону бир-ле чүве далаштырып турган ышкаш болган. Фойеже кирип кээрге, сандайда ачазы манап олурган.
Хол тутчуп мендилежип:
– Экии, ачай, үр манадың бе? – деп айтырган.
– Автобус-биле келдим, оглум. Башкылар билии бедидер институтта алыр дептерим бар чүве. Өске-даа аап-саап чорук-херээм база бар. Угбам сугга хонгаш, даарта кежээ кожавыс Сашаның «Москвичизи»-биле чанар мен.
– Меңээ чагып каар чүвеңни, ачай. Семестр дооступ тур ышкажыл, удавас чанар болгай мен – деп, Белек хөөрээн. Оон комендантыга баргаш, ужур-чөвүн чугаалаарга, ачазын Белектиң өрээлинче түр эрттирипкен.
Адашкылар шайлап, элээн хөөрешкеннер. Төрээн бажыңында ажыл-амыдырал тайбың деп чүвени ачазындан сеткили ханып дыңнаан. Авазының чорудупканы боова-боорзааның чаагайын! «Эх, дүрген чанза! Авам караан көрзүмзе!» деп, студент боданган.
Ол үеде өрээлде кады чурттап турар эштери бо келгеннер. Оолдар-даа столда-ла барганнар.
Ачазы студентилер-биле байырлажып тургаш, костюмунуң иштики карманындан чагаа хавы уштуп эккелгеш:
– Аваң дамчыт дээн чүве, сеңээ чугула чагаа хевирлиг-дир – дээш, сунган.
Белек дедир адрести көрген. Ооң шериг херээ эрттирип турганы Байконур хоорайдан болган. Ачазын үдепкеш, студент чагаа хавын дарый чаза берген.
Космиктиг корабльдерни ажылдап кылырынга, оларның шенелделеринге болгаш делегей чергелиг октаргай программаларын боттандырарынга киирген ачы-хавыяазы дээш Александр Алексеевич Шумаринге Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры атты болгаш «Кадыыр биле Маска» алдын медальды 1987 чылдың декабрь 4-те тывысканының дугайында «Правда» солундан кескиндини чагаа хавында суп каан болган.
«Экии. Адрезиңерни шериг кезээнден айтырып алдым. Бо чагааны алыр боор силер дээрзинге бүзүрелим улуг.
Маадырның Алдын Сылдызын меңээ күрүне, шынап-ла, тывысты. 1983 чылдың сентябрь айның бир хүнүнде Гагарин стартындан ужуп үнер деп турган ракета хенертен өрттенгеш, часты берген. Ол үеде чедирикчи ракетаның бажында корабль иштинге ийи космонавт олурган. Камгалакчы системаның ийи аңгы черде мажыларын дежурный конструктор-биле деңге дарый базыпкан болган бис. Система космонавтыларның кабиназын ракетадан аңгыландыр октап четтигипкен болган. Онза байдалда космонавтыларның амы-тынын камгалап алганывыс дээш, биске Алдын Сылдыстарны каш чыл эрткенде тывыскан.
Самба, силер онзагай кижи-дир силер. Чаңгыс катап ужурашкаш, чарлып тура, чугаалаан сөстериңерни утпаан мен. “Эш генерал, силерниң хөрээңерде Алдын Сылдыс көрдүм!” – дидиңер. Силерге экини күзедим! Камнанып чоруңар! Хүндүткел-биле, ССРЭ-ниң Күрүне шаңналының лауреады, техниктиг эртемнерниң доктору, генерал-лейтенант А.А. Шумарин. 1987 чылдың декабрьның 7» деп каан бижик база чораан.
Хенертен чагаа алгаш, Белек ыыт чок барган. Шеригге баштайгы чылда Чаа чыл дүнезинде ышкам бичии таңныыл үгек иштинге караул ээлчээн эрттирип турганын сактып келген. Ынчан вагон-ресторанны ылап көргенин, генерал баштаан каш офицер-биле штабка чугаазын, кинода дег, бажында катап «долгап» олурган. Оон тургаш, шкафтан шеригден-не дипломадын уштуп ажыткаш, ооң иштинде дембель фотоальбомунче генералдың чорутканы чурук биле чагааны хавы-биле суп каан.
«Чылдар эрте бээрге, херек апаар» деп, Белек иштинде бүзүрелдиг боданган…
Юрий ДАРБАА.
«Шын» №1 2025 чылдың январь 16
