ОЧУЛГА
Валерий Анатольевич ЛАТЫНИН — шүлүкчү, прозачы, публицист, очулдурукчу, Россияныӊ Чогаалчылар эвилелиниӊ баштаар чериниӊ кежигүнү. Ростов облазыныӊ Константиновск хоорайынга 1953 чылдыӊ май 19-та башкы өг-бүлеге төрүттүнген. Алма-Атаныӊ шеригниӊ дээди ниити командылал училищезин, А.М. Горький аттыг литература институдун дооскан. Шериг журналистикага 20 ажыг чылдарда ажылдаан. Курлавырда полковник. Россияга база даштыкыга парлаттынган 30 ажыг номнарныӊ автору. Россия база делегей чергелиг чечен чогаал шаӊналдарыныӊ каш дакпыр лауреады. Москва хоорайда чурттап, ажылдап чоруур. Тывага болуп эртип турар регионнар аразыныӊ аныяк чогаалчылар фестивалыныӊ 2023 чылдан тура хүндүлүг аалчызы, поэзия секциязын удуртуп эрттирип турар.
СААЗЫН ЧЕЧЕКТЕР
Шөлээлеп келген санымда-ла, кожавыс Митренковтарны оюп эртпес мен. Олар мен баарымга, сеткилинден өөрүүрлер, амыдырал-чуртталгамны, офицер ажыл-ижимни үргүлчү сонуургап айтырарлар, садыныӊ байлак дүжүдүн салып, аажок хүндүлээр. Баштай ачамны, ооӊ соонда күжүр иемни орнукшуткан соомда, көдээ суурда бо ийи кыргандан өске чоок кижилерим-даа артпаан. Шериг кижиниӊ көшкүн салымыныӊ хады төрээн черимден ырадыр аппаар, ооӊ ужун бажыӊывысты садыпкан мен. Ынчангаш ада-өгбелеривистиӊ чевээн ында-хаая эргиир апардым. Бодаарга-ла – бурганнай бергеннерге хамаанчок ышкаш, ынчалза-даа ындыг бодалдан сагыш-сеткил дидирей бээр. Ада-иезиниӊ чевеглери… Ол дээрге кижиниӊ өскен-төрээн чериниң сорунзазы, ооӊ каракка көзүлбес харылзаазы ол эвес бе?
Суурга сөөлгү катап күскээр четкен мен. Чаъс суундан саргара берген ээнзиргей хөөлбектиң кадыр хавааның баарынга катер доктаай берди. Чашкы шаамда ол хавактан коргуш чокка шурай бергеш, Доннуӊ оюнзак чалгыгларынга хөглүг карбап эштип тургулаар мен. Ынчаарда эштири дег онза хөглээшкин чок ышкаш сагындырар чүве. Дүргектелдир чалгып чыдар, аксымаар көвүктерлиг хемниң кырын көөрүмге, чайынналчак каӊ шывыг-ла, коргунчуг кыннып келди.
Кажан ээлчек черден Митренковтарныӊ бажыӊыныӊ ногаан казапчазы көстүп кээрге, чүрээм хөлзеп, ада-ием дириг чорда, ужуражып келири дег, шапкыланы берди. Долгандыр көрзүнүп, эрткен үемниӊ им-демдээн дилегзинип чор мен. Олар эвээш арткан болду: ийи кудумчу белдиринде терек база чадаӊ ыяштар, орук ийинде үргүлчү шалбаа чыдар оӊгарлар база Митренковтарныӊ кажаазыныӊ чанында виноград ыяштары… Хенертен кайгай бердим: бир-ле чүүл болган-дыр. Ооӊ мурнунда кожаларывыс кымнарны-даа мурнай виноград ыяштарын сооктан камгалап, шуглап алыр турдулар, а ам оларныӊ чартык кезии орай күстүӊ куу дээриниӊ адаанда өскүссүргей көзүлдүлер. Ол кайын эки боорул.
Эжиин Макарыч ажыда идип, чирик өттүр топтап тура, мени танып каан-на боор, эриннери кээргенчии кончуг чөлбүӊейнип, уткуй элейтипти:
– Воло…дя – ол үзүк-чазык сөсте аарышкыныӊ ажыг хөөнү дыӊнал- ды. – Воло…дя! – деп, ол буурул бажын эктимге сула салып алгаш, сымыран- ды. – Семёновна ам чок. Чааскаан артым. Кызыл-дустаандан бээр чээрби хонду.
Чартык шак хире болганда, Василий Макарович чемненир столунга бот кижиниӊ кежээки чемин делгепти, Семёновнаныӊ курлавырлап каан дузаан ногаалары-биле мени хүндүлевишаан, ажыл-хүлээлгем, өг-бүлем дугайында сонуургап айтыра берди. Ол мени үзе кирбейн, шыдажып дыӊнап олур, ашактыӊ сагыш-сеткилин бир-ле чүүл өйүп, ханы хомудадып чорууру илдеӊ, чүгле харын аалчызы мени хүндүлээш, оозун туттунуп олурары илдеӊ.
– Чаа, Макарыч, силерниӊ уругларыӊар кайы хире турлар?...
Ашак мээӊ айтырыымдан, кымчы-биле улдаткан чүве дег, сырбаш кыннып, холунда серээзин тырыкылап, так аспактай каапты.
– Хомуданчыг-дыр, Володя - дээш, кударанчыг улуг тынып, бажын согаш кынды, кезек ыыт чок, хайныккан сагыш-сеткилин оожургадыры-биле кастыктарыныӊ шыӊганнарын шимчедиринге өй болду. – Хомуданчыг-дыр, Володя, улуг оглум дээш…. Димка дээш. Ол бисти, бурган-чүдээни чок чүве, уткан-дыр. Авазыныӊ сөөгүн безин тудушпады – иези-биле безин байырлашпады…
– Өөредилгеге азы та аарып турган чадапчок, ынчангаш кээп шыдаваан эвеспе? Шериг кижилерниӊ амыдыралын билбес эвес силер.
– Ону мен канчап билбес мен! Телеграммадан каксыпса: кээп шыдавас мен, чылдагааны ол-бо, ынчан-мынчан чеде бээр мен деп… Ол дээш чемелевес ийик мен – дээш, ашак эрги стол шывыын ак-демир серээзи-биле шыя каапты. – Бисти утканы ол-дур. Аралашпазы ол-дур. Дээр-шаар ужуп үне берген. Бис, ада-иези, буруулуг бис – дун оглувусту үреп алган. А кадай караа суглуг чыткаш, чугаалаар, чагыыр-ла чүвези мындыг: «Дмитрийже бижип көрем, дүрген чедип келзин. Хүүрээм даянып, хүнүм манай бердим, оода сөөлгү катап оглумну көрүп алыйн».
Таакпым уштуп кээп, ону ууштап олура, кээшпезин хүл-далганнап ап-тыр мен.
– Бижидиӊер бе?
– Бижээн мен… – дээш, Макарыч холун чаӊгыды. – Четкен ирги бе? Лилька, ооӊ кадайы, чажырыпкан азы өрттедипкен болду-ла бе. Кернивиске таарышпаан бис: бис дээрге көк-көдээ, а ол профессор уруу, бай-шыдалдыг. Бистен ческинер, азааргаар апарган ышкаш чүве. Шөлээзинде биске аалдап кээп чорааш, столга олура, сковородадан чемнениринден ойталаан. Аӊаа аӊгы бижек, аӊгы тавак ап бээривиске, ында чушкуттунуп олурар. Тьфу! Ону сактырымга, кускум кээр. Ак-чоорганын, сыртыыныӊ хавын ап алган чоруур. Бурган өршээзин, кеннивистиӊ ындыг аажы-чаӊынга чаңчыгып, тоовас апарган бис. Бисти утпайн, кээп турар боорга, биске оон артык өөрүшкү кайын турарыл. Мээӊ кады-кырааным, Димказы «кадыны»-биле келгени дээш, амыраанындан кухнязынга бүдүү ыглай каапкаш, черге дегбес маӊнап тургулаар чүве. Кожазы кадайларга хөөреп кааптар: оглу, беш минута четпейн, удавас генерал болур, а ооӊ кадайы улуг эртем-суюлдуг – медицина эртемнериниӊ кандидады. А кенни кадайны канчаар «эмнеп» турганын шупту билир болгай. Энени хомудатпазы-биле, ак хар ашпас. Суурувустуӊ чону кончуг биче сеткилдиг, кээргээчел. Бот-боттарын карактажыр, деткижер. Оон башка канчаарыл? Менде Бурганныӊ төлдери чурттап турар дээш, союндактардан аргаан чадыг кырында удуп чыткан куу база кызыл-сарыг ийи дииспейже айыткаш, – болар безин бот-боттарын чылгажып, чассытчыр сеткилдиг болгай. А бис – кижилер ышкажыл бис! Ынчангаш чагаа дугайында чугаалай бергеним база таварылга эвес болбайн аан, ол дээрге чүгле чаӊгыс эвес чагаа дээрзин сагындырайн. Мынчанган чүве…
Макарыч оӊ холунуӊ улуг салаазыныӊ дыргаа-биле доң селёдкалар салган тавактыӊ алдынналчак эриин долгандыр чүгүрткеш, элээн бооп чоруй чугаазын уламчылай-дыр:
– Кыстарывыс база хеймер оглувус область төвүнче ажыл-амыдыралыныӊ аайы-биле көже бергеш, башкылап чоруурлар. Дмитрий болгаш ооӊ кадайындан дээре. Оларга чеже-даа аалдап чораан бис, чанынче көжүрүп алыр дээрге, ынаваан бис: кадай биле суурувуска чырык көрген бис, суурувуска мөӊге уйгувусту удуур бис. А ажы-төлү бажыӊынче чалап турда, аалдап барбас боор бе? Чайын олар биске улуг-аныяа чок көжүп кээрлер, күзүн азы чазын Семёновна-биле оларже хаптар бис. Клавдияныынга чеди хонуп чорувуста, Нинка чалаар, Пётр кыйгырар. Ачыларывысты чассыдып, чүрээвис тааладып алыр бис, оон чүү боор, чадырывыска сагыш-сеткиливис чиигей берген келир турдувус. Оон ай четпээнде, дагын-на бижип кээрлер: «Эргим авай база ачай, силерни аажок сактып тур бис…» – азы боттары биске ужугуп кээп, чөнээн назывысты ойладып, дузалашкан турарлар.
Ынчалдыр салым-чолувусту йөрээп чорзувусса-даа, сагыш-сеткиливистиӊ дүвүн сагышсыралдыӊ куртчугажы оя чип келген: Дмитрий канчап чор ирги? Чүге чагаа биживестей берди, аал-оранынче чүге чалавазыл? Иезинге ажы-төлү бир дөмей эргим болгай. Ол черле ындыг болур ужурлуг-даа. Чүгле мээӊ кадай дун оглунга аажок, өске уругларындан артык сагыш салыр турган. Ол чааскаан авазын дөзээн – арын-шырайын-даа, аажы-чаӊын-даа. Бичиизинде оожум-топтуг чүве, ийи-чаӊгыс опчоктаны каапкаш, буруузунар. Дуӊмаларын хомудатпас, өөредилгеге сундулуг. Оолдар-биле уй-баш чок шош-содаага-даа киришпес. Ам бодап чоруурумга: чөпшүл чоруу ону үреп каан-дыр! Ооӊ эрге-дужаалы чеже-даа улуг болза, а Лильказы иштинде диштиг, араатанзыг болгаш, дүргени-биле ону дуурайлап ап, бодунуӊ «чүдүлгезинче» киирип алганы ол. Чүгле ооӊ чүдүлгези ческинчиг: буянныг чорукка удур, шупту чүвени бодунче, бодунуӊ өг-бүлезинче, бодунуӊ аас-кежиинче углаар. Орус кижи ынчаар чурттаарга болур бе? Мээӊии-биле алырга, чедимчелиг чуртталганы эртем-билии база эрге-дужаалы-биле эвес, а ажык-дузазы-биле чаалап алыр ужурлуг. Кижини ооӊ-биле үнелээри чугула. Чонуңга кайы хирени берген сен, ол хирени ал.
Ашак өг-бүлезиниӊ ханада куурара берген эрги чуруун көрүп, ыыт чок олур.
– Кадайга Дмитрийниӊ дугайында артык чүве чугаалап болбаан. «Диманыӊ ажыл-ижи чымыштыг кижи-дир, колхозка дег аъттар кудуруу долгавайн турар, ооӊ чагаа бижиир чайы кайдал».
Улуг оглувус кээрге, кадай-биле аас былаашпазын кызыдар мен. Оон бээр беш чыл карак чивеш аразында эрте берген, а ол сугже октаан даш дег барган, чагаа-даа биживес, чүгле ында-хаая байыр чедириишкини чорударынга өй. Ол-ла-дыр, ынчангаш кижи чүнү бодавас дээр.
Бир кышкы кежээ фото-чуруктар көрүп олур бис. Димканыӊ чуруун көргеш, көшкүнүм ыы-сыызын төге-ле берди. Мен ону ол-бо аргалаан – түӊнел чок. Ооӊ соонда чеже хилинчектенир боор, мынчаар шиитпирледивис: Москваже баар апардым, оглувусту кандыг сээк ызырыпканын тодарадыр ужурлуг мен… Ынчалза-даа сагындырыг чокка чеде бээрге, база окта таарышпас, ынчангаш оглувус, кернивисче чагаа бижип кириптим дивес силер бе: «Эки хүннүӊ мендизи-биле, бистиӊ эргим уругларывыс Лилия Борисовна база Дмитрий Васильевич! Чагааны силерниӊ ада-иеӊер Василий Макарович база Мария Семёновна бижип олур бис. Силерниӊ амыр-кадыыӊар эки бе, кудавыс Борис Исаевичиниӊ кадыкшылы кандыг-дыр дээрзин билип алыксаан сеткиливис-тир ийин. Аал-ораныӊарга амыр-тайбыӊ, ажыл-ижиӊер чогуп, аайлажып турзун деп йөрээп олур бис. А үе база өскерилген, кижилерниӊ сеткили арай хирелиг апар чыдар болгаш, олардан чүнү-даа манап болур апарганы дүвүренчиг. Биске шагда олчаан аалдап келбээн болгай силер. Назы-харывыс база дөгээн, хүнүвүс манап, хүүрээвис даяны бердивис ышкажыл, уругларым. Ооӊ ужун силерге албан ужурашсывысса эки боор. Мария Семёновна-биле сүмелешкеш, мынчаар шиитпирледивис: чайыӊар чок болганда, силерже Москваже бодум чедип, каш хонук аалдаайн. Кадырган, ыштаан балыктардан ап алыр мен – ону найысылалдан тыппас силер, хейлиг суксундан, эът-чемден эӊдере чедире бээйн. Чүгле кажан чеде берзимзе эптиин, бажыӊ-балгадыӊарга турарыӊарны дарый дамчыдар силер».
Чагаамны чорудупкаш, неделя эрткенде, орукка белеткенип эгеледим. Көшкүнүм чүъгүмнү иштеп кирипкен. Москваже бүгү үүжезин чорудар деп барган дивес сен бе. Белек-селээм белен – шары чүъгү. Өйлеп-өйлеп чагыы: «Аӊаа баргаш, үр болба. Арын-нүүрлүг бол. Бир-ийи хонуп чоруй, биске аалдап кээр аксы-сөзүн алгаш чедип кээр сен».
Ийи-даа неделя эрткен, оон ай ашкан. А Москвадан медээ-сураг-даа, омаа-хоӊ. Оозун бодаарга, москвачыларны чаӊгыс мээӊ аалдаашкыным ол хире коргуткан хире, байыр чедириишкиннери безин чоргуспастаан. Ийи чылдыӊ нүүрүнде ыыт чок: оларны дүвүреди бээривистен кортканнар боор оң. Пётр, бистиӊ хеймерегивис, ооӊ соонда Дмитрий-биле телефоннажырга, кандыг-даа чагаа албаан болчук. Албаан-дыр көрүӊер даан… – дээш, Макарыч халагар эгиннерин аары кончуг эде-хере олура каапкаш, ыяш хектиг хана шагынче көрүп уламчылады. – Эх, сени хей черге бужургандырып олур мен! Чөнээн-дир мен, оглум, хомудаачал апарып-тыр мен. Аныяамда казак чордум. Шыдаар шаам-биле чурттап чордум, ыглаңнаваан мен. Ам ол-ла-дыр – чурттап алган, өгленип, ажы-төлдү өстүрүп кагдым. Көшкүнүм база манай берген боор. Аӊаа баргаш, чааскаанзырап чору боор… Че, эргим аалчым, бичии кум кынныптаалы. А эртен сээӊ ада-иеӊге база Мария Семёновнага чедер бис.
Күзелдиим-биле тура халааш, чүг чоорган иштинче шымны берип, кезек чыда, Митренков кырганнарны база ооӊ дун оглу Дмитрийни, топтуг-томаанныг чораан оолчугашты бодап чыттым. Оон уйгум кадында бажымга: «Меге-Дмитрий» деп бодал шывыраш дээш, чиде бержик…
Ада-иемниӊ чевеглерин шеверлеп чазап, саазын чечектер-биле каастап каан болду, Макарычыныӊ удуй берген буянныг кадайыныӊ мортуунуӊ кырында база ындыг чечектер барын эскердим.
Өлүг ыржым бүргээн хөөрге олура, мынчаар бодадым: «Боду ынчалдыр-ла аар кажыыдалга бастырган хиреде-ле, кылымал боодал чечээн үш чевегге үлей салыр ол хире сеткил кайын келген?! Оон ыӊай төрел-аймаавыстыӊ чевеглеринге бистиӊ соовуста кымнар кээрил, ажы-төлүвүс эргиир бе?»
Дедир чоруп олурувуста, почтачы уруг Макарычыны кый дей берди. Силерге медээ. Ол медээ Москвага каккан таӊмалыг болурда, чүс акша шилчиткен болган. Ашак бижимел медээ турар ужурлуг куруг черже көргеш, боксунда тырлып келген хомудалын арай деп ажырыпкаш, почтачыже саазынны сунду:
– Чоргузувут, Маруся, дедир.
Оон күдүйүпкеш, бажыӊынче дүвү-далаш базыпты.
Мэӊги ООРЖАК орус дылдан очулдурган.
Туран хоорай.
Чурукту https://rospisatel.ru/lotoshin... сайтыдан алган.
“Шын” №25 2025 чылдың июль 3