💥«Шынның» аалчызы
📢Вавилин ээтпээниң ногаажызы
Бодум огород тарывас болгаш, күс кээрге-ле, ногаа аймаан кыш удур курлавырлай садып ап чаңчыга берген мен. Сөөлгү чылдарда доктаамал “хандырыкчы” тып алганым улуг чедиишкин. Кедерезе, кыштадыр свекла, морковь аймаан, дузаан-белеткээн чемни база оон садып алыр. Соңгаартан эккелген ногаа аймаанга бодаарга, амданы-даа чаагай, үрелбес, иривес.
Ногаажыны Аяна Михайловна Куулар дээр. Кызылдың Вавилин ээтпээнде 2 дугаар дачаларда чурттап турар. Ооң бажыңынга баргаш, ол кончуг дойланчак черде канчаар-даа аажок дүжүткүр огородту өстүрүп шыдапканын кайгап ханмаан мен. Ынчангаш эрес-кежээ огородчунуң ажыл-ижи-биле таныштыраал.
Аяна Михайловна алыс боду Чөөн-Хемчикте Баян-Тала суур чурттуг.
– Мээң төрээн суурумну изиг-оъттуг, элезинниг, терезинниг, көктүг-шыктыг, чыжырганалыг арыглыг... дээш канчаар-даа тодарадыр. Бичии суур хирезинде, ооң чөөн талазы хову, мурнуу чүгүнде тулааланчак шык, барыын талазында Хемчик хем, ооң чыжырганалыг арыы, тараа тарыыр шөлдер, шаттар, сиген шөлдери, даглар... чүү-даа бар. Колдуу мал ажылы тудуп чораан чоннуг, огородту сөөлгү чылдарда тарып эгелээн – деп, “Шынның” аалчызы хөөреди.
Аянаның ада-иези кайызы-даа эрес-кежээ, ажылгыры аажок улус чораан. Оларның чурттап турган бажыңының хөрзүнү кургаг тургаш хүл ышкаш буруңайнып турар, чаъс соонда цемент ышкаш кадып каар малгаш, ынчангаш ногаа тарыырга, кызып кааптар, шоолуг үнмес хиреде, өг-бүле янзы-бүрү аргаларны ажыглап тургаш, ногаа аймаан эңдере өстүрүп алыр чораан
.
– Чүге-ле ийик, кезээде хөрзүнү багай черге чурттаар турган улус бис – деп, Аяна Михайловна каттырып чугаалады. – Суурдан көшкеш, Каа-Хемде Серебрянкага чурттап турган бис, ооң база хөрзүнү санчок, дой, картошка тарыырга, хензиг борбак чүвелер боор, чүү-даа холуп шаг болган. Чадап кааш, кат-чимис, өске ногаа тарыырынче кол кичээнгейни угландырып турган бис.
2011 чылдан тура Вавилин ээтпээнге чурттай бергеш, дораан огород кылып эгелээн мен. Картошка шөлүн аңгылааш, ногаалар тарыыр, кат-чимис ыяштар олуртур чалдарны аңгылай тургускулап алган мен. Ынчалза-даа суггат чок – кудук кактырар апарган. Ол чылдарда кудук кактырары дыка аар өртектиг турган чүве, мен хөөкүйде ол хире акша кайда боор, чиик өртек адаан улусту хөлезилеп алган мен. Олар дораан киир хапкан – суглуг апарган мен. Ынчалза-даа харам кижи дакпыр төлээр деп орус улустуң үлегер домаанда дег байдал тургустунуп келген – кудукту ханы эвес хап каан болганындан чер адааның суу ырай бээрге, кудуум “кургап калган”. Ам канчаар, ол тускай техника дузазы-биле ханы кудукту катап кактырган мен.
Вавилин ээтпээниң 2 дугаар дачалары деп адаттынар ол девискээрде хөрзүн дойланчак боорда, эмин эрттир даштыг чер. Аяна огород тарыыр дээн шөлүн бир дугаар ээлчегде даштардан аштап алган.
– Улуг инек-даштар-даа уштунуп турар, сай даш кара эңмежок. Шириктелчек база чер болган, хемче чоок болгаш – деп, ол сактып чугаалады. – Шириктерин адыргаш, адаанда черин аңдара чарып тургаш, даштарын аштап каапкан мен. Дөмей-ле, чылдың-на сайлар бо-ла көстүп кээр, доктаамал аштаар ужурга таваржыр. Дараазында оът-сигенни дазылы-биле тура тыртып аштаар ажыл эгелээн. Оон башка ол оът ногаага суг бербес, хунаап апаар болгай. Оът-чашпандан чаңгыс удаа экидир аштап алырга, оон үнмейн баар, ажырбас чүве.
Огород кылыр черин аштап-арыглап алгаш, чемишчидери-биле, кыштаан инек өдээн уруп эгелээн. Чоогунга чурттап турган, инек малдыг кырган-ачаның өдээн эгезинде шоодайлап эккеп, уруп ап турза-турза, сөөлүнде балдыр дыңзааш, улуг чүък машиназынга чүдүрүп эккеп, уруп алыр апарган. Огородунуң хөрзүнүн чемишчидери-биле тонна-тонна хөрзүн-даа төктүрүп көрбээн, чүгле кыштаан инек өдээнге бүзүрээр.
– Огород тарып келгеш, эскерген чүүлүм – хөрзүнге чүгле инек өдээ холуур болза, эки чүве чорду – деп, Вавилин ээтпээниң огородчузу арга-дуржулгазы-биле үлешти. – Суурга шаанда аът өдээн эки деп-ле, аът өдээ холуурунга ынак боор чүве. Оон эскерип көөрүмге, аът өдээнден проволочник дээр сарыг курттар көвүдээр, картошканы өттүр чип кааптар чүве болган. Ойбак үттерлиг картошкаларны карттаары кайы хире халалыг ийик?! Хоорайга келгеш, аът өдээ ховар, тывылбас боорга, бүрүнү-биле инек өдээ уруп эгелээн соонда, картошкамны ындыг курттар чивестей берген.
Химиктиг чемишчидилгелерге огородчу бүзүревес, өг-бүлезиниң чиир чеминге үен-даян хоран холуурундан чигзинер.
– Чоннуң чылдар-биле бадыткаттынган аргаларын ажыглаарын кызыдар-дыр мен. Чижээ, ыяш хүлүн сугга холааш, суггарар, үнүштер одунмаанда эрте чазын марганцовка сула кылдыр холуп каан суг-биле азы хайындырган изиг суг-биле суггарар – аарыг-хамчык, хоралакчылардан арыглаар. Чайын сугга помидорнуң азы шагар-оъттуң ногаан бүрүлерин суккаш, 3-5 хире хонук тургузуп, чыдыткаш, ол суг-биле шупту ногаа-чимисти суггарар. Картошканың картап каан картын ол хевээр каттар адаанда хөрзүнче хөөп каарга, база дыка эки. Оон аңгыда, инек мыяан сугга холааш, суггарарга, база дыка эки чемишчидилге болур.
Дүжүдү артыкталып турар апаарга, Аяна Михайловна садып-саарып, немелде орулга алыр арга тып алган.
– Сөөлгү чылдарда кат-чимис өзүмнерин, дөстерин садарга, база акша ажылдап ап болур-дур деп биле берген мен. Малина, виктория шуут чашпан-биле дөмей нептерээр, апрель-май айларда огородум аайлап-аштап турар үемде, оларны тургаш, садып алыр дээн улуска чедирип берип, канчаар тарыырын, ажаап-карактаарын тодаргайы-биле тайылбырлап бээр-дир мен. Кызылдан аңгыда, Самагалдай, Шагаан-Арыг, Чадаана, Бай-Тайгаже безин саткаш, чоруткулаан кат-чимизим чемижин берип эгелээн.
Аяна Михайловнаның хериминиң иштин чүгле ногаа-чимис эвес, айыраң каас чечектер база каастап турар. Колдуунда хөй чылдарда өзер чечектер тарыырынга ынак.
– Чечектер чүгле каракты өөртүр эвес, ажыктыг база – чижээ, бархатцы деп чечектер үрегдекчи насекомнардан камгалаар, курт үглээринге ынак капуста чанынга суг тарып каарга, дыка эки. Ынчалза-даа дуза боордан, дужамык халдадыр үнүштер база бар. Чижээ, огородтуг улуска чодураа тарыырын шуут сүмелевес мен – ымыраа-сээк, хоралакчыларны чыыра тыртып турган-биле дөмей болур үнүш.
Үрезин, дөстерни шилип алырының чажыттары бар бе деп айтырыгга аргалыг болза, Тываның агаар-бойдузунга дадыга берген үрезин-дөс алыр болза эки деп, огородчу сүмеледи.
– Соңгаар чылыг черлерден эккелген дөстерни олуртуп алырга, ол чайын эки өссе-даа, кыш эрте албас, дараазында чылын үнмейн баары хөй таваржыр чорду. Мен, ынчангаш черле тус чер чурттакчызы дөстерни, үрезиннерни тарып алырын кызыдар апарган мен. Мээң бо артыкшылдыг садып турар дөстерим каш-даа чыл чеде берген, кат-чимизин бербишаан. А чамдык ногаа үрезиннерин бодум үндүрүп алыр-дыр мен. Кыштаан морковьту ол хевээр азы кудуруун кескеш, олуртуп каарга, өскеш, чечектели бээр, оон үрезинин ап алыр – Вавилин ээтпээниң тускай сорттуг моркову менде – деп, Аяна Михайловна баштактанды.
Огород ажылын кылырынга Аяна Куулар кандыг-даа календарьлар, гороскоптар, тускай хүннер сагывас. Чайлыг-хостуг үези келирге-ле, огородунга ажылдай кааптар. Огородчунуң амгы үеде күзели – улуг теплица кылып алыры база огородту боду суггарып турар система тургузары.
Аяна Михайловна – алыс эртеми-биле эге класстар башкызы. Кызылдың башкы училищезин, оон Тываның күрүне университедин дооскаш, төрээн суурунга, оон Кызыл хоорайга “Надежда” школа-интернадынга, найысылалдың 4 дугаар школазынга башкылап чораан. Чоорту амыдыралын улаштыр хөгжүдери-биле, бажыңының чанынга бичии садыг ажыдып алгаш, элээн каш чыл кожа-хелбээ чонун аъш-чем дээш өске-даа амыдыралга херек барааннар-биле хандырып ажылдап турган.
– Кызылга “Светофор”, “Хороший”, “Ярче” дээн ышкаш өртектери чиик улуг садыглар ажыттынган соонда, кирер орулга эвээжээрге, сайгарлыкчы ажылымны соксадыр ужурга таварышкан мен. Ынчан чон хереглелин сайгарып көргеш, тыва национал болгаш өске-даа хеп даарап эгелээн мен.
Аяна черле төрүмелинден кылбас-тутпас ажылы чок, даараныр-аргыттынар, ырлаар-танцылаар, ойнавас хөгжүм херекселдери чок, чуруттунар, чем кылып турда, ындыг-даа повар чок. Черле шевер болгаш, национал хеп даараар мергежилди дораан шиңгээдип алгаш, чагыглар аайы-биле дааранып ажылдаза-ажылдаза, чоорту мергежээш, боду база өөреникчилер өөредип, даараныр курстарны онлайн безин эрттирип эгелээн. Оон аңгыда, алгы-кеш эттээр ажылды өөренип ап, чаа-чаа аргаларны шенеп тып, өске күзелдиг улусту база өөредип турар.
Садыг турган бажыңын хостааш, аңаа кичээлдерден чыдып каап турар уругларның билиглерин көдүрер – репетиторлаар ажылды база чоруда берген. Бодунуң алыс мергежилин ынчаар немелде орулга киирип алыр арга кылдыр ажыглап өөрени берген.
– Кижиниң шыдавас чүвези чок – деп, бодунуң бодалын Аяна Михайловна илеретти. – Үе бергедээн деп-ле, холдарывыс сула салып алгаш олурар болзувусса, чүнү-даа чедип албас бис. Кайгамчык эки үе-дир бо – кижи чүнү-даа кылып болур, акша ажылдап алырының кандыг-даа аргалары бар, күрүнениң деткимчези база хөй янзы. Боттуң чалгаазы, азырадыкчы хөөнүү-дүр ийин. Долгандыр акша ажылдап ап болур ажыл-ла хөй-дүр, телефоннар чушкуп, социал четкилерге хөйнү хөпээннеп олурбайн, ажылдаар болза эки.
Идегел САНЧАТ чугаалашкан.
