Бо халдавырлыг аарыгны аңгы-аңгы күрүнелерниң экономиказынга чедирген салдарын болгаш ам-даа санаттынмайн турар когаралды баш удур бодап көргеш, эксперттер үш дугаар делегей дайыны-биле деңнеп турар.
Чурттуң президентизи Москвага хуу-сайгарлыкчылар болгаш бизнесменнер-биле ужуражылга эрттиргеш, байдалды ылавылап корген. Чаштар кафезиниң ээзи Анастасия Татулова ажыт-чажыт чокка Владимир Путинге бодунуң дүвүрелин чугаалаан: «Мен шериг хаакчы өг-бүлеге бичии хоорайга төрүттүнген мен. Ачамны Москваже шилчидиптерге көңгүс өске чуртталга эгелээн. Чаңгыс борбак эрги столовая арендалап алгаш, 2009 чылда ажылдап эгеледим. Ам бүдүн Россия иштинде 50 ажыг чаңгыс аттыг кафелерим бар. 2018 чылда 2 миллиард акша орулгалыг турган мен. Чажыргаш канчаар, артык хыналдалар-биле демисежиринге-ле өй турдум. Мен кымга-даа хээли бербес турган мен, ол мээң шыңгыы дүрүмүм. Ынчангаш меңээ барымдаа чок ОВД, МВД, УБЭП дээш хээли негээн хынакчылар кадалып-ла турганнар. «Роспотребнадзор» төлээлери «Көөр эвес сен бе, ижин аартыр «кишечная палочка» тып алыр бис» – деп кыжанып-даа турду. Бо бүгү чүүлдерни орус дылга «кошмарить бизнес» деп адаар. Чем хынаар санитарлыг негелделер эрткен чүс чылдың дүрүмнеринге хамааржыр болгаш, чаарттынар ужурлуг – деп, сайгарлыкчы дорт чугаалаан.
Эрткен чылын дидим кысты Мэри Собянин соңгулда үезинде бодунуң төлээзи кылдыр томуйлаан. Ынчан ол хоорайның бизнесменнерни чыггаш, улуг шуулган эрттиргеш, «Бистиң найысылалывыс чаштарга, аалчыларга, туристерге эвилең-ээлдек хоорай кылдыр өскерилген, ам хуу сайгарлыкчыларга база ээ көрнүр үези келген» – деп, ол ынчан чугаалап турган.
Амгы коронавируска удур алдынган карантин болгаш өске-даа хемчеглер соонда муң-муң кафе, ресторан, садыглар хоозурап, муң-муң бичии-бичии бүдүрүлгелиг хууда сайгарыкчылар ажыл чок арткаш, ядараар. «Бис аарбаан-даа болзувусса, чурттап артарывыс сезинчиг. Каш-ла неделя болгаш кырлыр бис. Мындыг экономиктиг кризисти чүгле 1917 чылдың революция үезинде болган хоозурал-биле деңнеп болур. Хүн бүрүде бир-ле кижи банкротталып турар, ортумак болгаш биче бизнес моон дириг үнүп шыдавас-ла боор: туризм, байырлал эрттирер кижилер, хөй кижи кирбес бичии кафелер, столоваялар, пекарнялар дээш үүрмек компаниялар. Амдыызында даартагы хүннү бодап турар кижилер эвээш. Соң даарта оларның ажылдаар олуттары чоннуң акша чогундан, чыырлып-чыырлып, чадашкаш, хагдына бээр. Мээң орулгам бо каш хонуктарда 85% эвээжей берди. Бистиң 90% олчаан оңгарлып, бут кырынга туруп шыдавас бис. Хөй чылдар иштинде төлээр дээш алган төлеттинмейн баар кредиттеривис бисти өлүрер.
Пандемия дөмей-ле эрте бээр. Мээң кол бодалым эрге-чагырга чүгле ам болуп турар байдалды сайгарар эвес, а ооң соонда канчаар амыдыраавысты, кандыг чурт биске артып каарыл деп бодаар. Чараш машиналарыңардан, магаданчыг офистериңерден черже дүжүп келгеш бистерже, кээргенчиг бодувус кызыл-деривис-биле кылып алган бүдүрүлгелеривис, ажылчын олуттарывысты сонуургап көрүңерем. Ооң мурнунда-даа бисти ындыг-ла кончуг сонуургавайн турган болгай силер, удуртукчулар. Ынча деп турар чылдагааным: сайгарлыкчы бүрүзү бо сөстерни бадыткап, өлүг хоойлу негелделери бисти боостаалай тудуп алганын боду чурттап эрткен болгаш эки билир.
Бүзүреп көрүңер, бөгүн хемчеглер албас болза — даарта озалдаар бис. Хууда меңээ дуза эвес-даа болза, бо тургустунуп келген эът тыртар машина ышкаш бисти киир долгап алгаш, үндүр дүкпүрүптер байдалдан өскелер уштунуп шыдаптар боор деп идегел-биле чугаалап тур мен. Бис оорланып турбаан бис, бис шаавыс-биле спонсорлап, чонга дуза кадып, бодувус холувус-биле бичии бизнезивис тудуп алган турган бис. Өске бай чурттарже деспейн, төрээн чуртувуста-ла ажылдап, үндүрүглерни төлеп чордувус. Бо айыылдыг байдалда чазак-чагыргадан диленип, бистиң амы-тынывыс камгалап көрүңерем деп эжик артында соктанып тур бис.
Болдунар шаа-биле хемчеглерден ап корунер. Хыналда биле торгаалдар эвес, а шынап дуза. Биче бизнести дириг артсын дээш Куруне деннелинге хүлээп алыр хемчээлдер:
– Форс-мажор (чайлаттынмас онза байдал) үезинде күрүне хуу кижилерни-даа, хуу сайгарлыкчыларны-даа деңге деткиир хемчээлдер хүлээп алыр;
– Чүнү-даа ажыглап тургаш, бичии бүдүрүлгелер тынын камгалаар, торгаавайн чөшпээрээр;
– Кызырылдага таварышкан ажылчыннарга субсидиядан берип көрүңер, бисте, хуу сайгарлыкчыларда ындыг акша чок;
– Хуузу чок кредиттерден берип көрүңерем, 1 чыл карантин соонда, эгидер кылдыр;
– Аренда төлээр грантылардан бичии бүдүрүлгелерге берип көрүңер;
– Кадастрлыг болгаш чер үндүрүүн ап кааптынар, оон башка аренда өртээ угдунмас, аар бооп турар;
– Ипотека алган бичии бүдүрүлге ажылчыннарынга үндүрүг төлээрин чылдырар 1 чыл каникулдан чарлап көрүңерем».
Президентиниң сайгарлыкчы болгаш бизнесменнер-биле ужуражылгазының соонда Россияның Чазаа шынап-ла биче бизнес деткиир хемчеглерни дарый алган. Чижээ, Москвада ажыл чок арткан кижилер (хоорай бюджединден) айда 19500 акша алыр кылдыр доктааткан.
Коронавирус болгаш карантиннерден бүдүн делегейниң экономиказы кижилерден дора эвес баксырап, шаг чок, бут кырында арай деп туруп турар. Кадыывыс камгалап алгаш, улаштыр канчаар үзүлген экономиктиг харылзааларны катап тургузар бис, садыг-саарылга канчаар ажылдай бээрил деп айтырыглар чүгле сайгарлыкчыларга эвес, а кижи бүрүзүнге хамааржыр. Бис, шупту чаңгыс хемеде бис, кижи бүрүзүнүң амыдыралы бөмбүрзектиң өске талазында ажылдап олурар кижиден база хамааржыр: чип турар чемивис, кедип алган хевивис, долгажып турар телефоннарывыс, номчуп олурар медээлеривис безин компьютер, интернет дузазы-биле бүдүн делегейде чоннарны каттыштырып турар, кижилерниң ажылдап каан деринден хамааржыр.
Саяна Монгуш белеткээн. #Шын