Тыва эки турачылар – Совет Эвилелиниң барыын девискээрин болгаш Европа чурттарын немец фашизмден хостаарынга эрес-дидим тулчуп, Ада-чурттуң Улуг дайынының фронтуларынга тыва улустуң дайынчы алдарын, сүлде-сүзүүн бедик тудуп чораан маадырлар.
Тыва эки турачыларның тайбың амыдырал-чуртталгазында, дайынчы оруунда, хууда салым-хуузунда истеп шинчилээри чугула чүүлдер эвээш эвес. Ол чүгле төөгүчү эртемденнерниң эвес, а эки турачыларның улуг-биче салгалдарының база херээ деп болур.
Тыва аъттыг шериг эскадронун болгаш танкистерни Кызылдан фронтуже организастыг үдеп чоруткан, а оларның кижи бүрүзүнүң хууда дайынчы оруу, фронтудан эглип чанып келгени – бир аңгы төөгү.
Тыва эки турачыларның аъттыг шериг эскадронунуң командири капитан Кечил-оолдуң Тыва Республиканың күрүне архивинде шыгжаттынып чыдар дыңнадыг бижиинде мындыг демдеглелдерни архив ажылдакчылары ажыткан. Ол демдеглелде “... Ковров хоорайга 98 кижи доктаап дыштанган. Отрядтың ниити составындан: 5 кижи фронтуже орукка читкен, 7 кижи госпитальда эмнедип чыдар, 7 кижи тулчуушкуннарга өлүрткен, 39 кижи Ровно биле Дубно хоорайлар дээш тулчуушкуннарга өлүрткен, 44 кижи тулчуушкуннарга балыглаткан – госпитальда эмнедип чыдар. Ковров хоорайга артып калган 6 кижиниң бежи фронтуже чоруткан...” деп бижимелдер бар.
Командирниң дыңнадыында мындыг медээлерни номчуурга, фронтуже орукка читкен, госпитальдарга эмнедип чыткаш, эштеринден астыгып калган тыва дайынчыларның дайынчы оруу, хууда салым-хуузу кандыг болганының дугайында айтырыг чайгаар тыптып кээр.
Тыва дайынчыларның чамдыызы госпитальга балыгларын эмнедип алгаш, оон үнгеш, өске шериг кезектеринге каттыжып, дайынчы оруун уламчылааннар. Оларның аразында Европа күрүнелерин немец шериглерден хостаарынга киржип, Австрия дээш өске-даа чурттарга чедир дайылдажып, Тиилелгени уткааннар бар. Ындыг эки турачыларның бирээзи ТАР-ның эң шыырак мөгелериниң бирээзи Бегзи-Хуурак Хелин-оолович Доңгак.
Сурмич суур дээш тулчуушкунга немец шериглерниң күштүг халдаашкынынга 31-ги полк таварышкаш, аткаарлаар ужурлуг апарган. Полктуң аткаарлаарын немец шериглерден камгалаарынга тыва эки турачылар база киришкеннер. Тулчуушкуннарның бирээзинге Бегзи-Хуурак аар балыглаткаш, угаанын оскунган. Ол миннип кээрге, госпитальда чыдар болган. Ону тулчуушкун шөлүнден өске кезектиң дайынчылары үндүрүп эккелгени чаяан бооп, Бегзи-Хуурак дириг арткан. А тыва эки турачы эскадроннуң командылалы ол маадырлыы-биле өлген дугайында дыңнадыгны Тываже чорудупканын Бегзи-Хуурак Доңгак кайын билир ийик.
Киев хоорайда госпитальга сегип, оон үнүп кээрге, сержант Бегзи-Хууракты бирги Украин фронтунуң 4-кү танк армиязының 29-ку бригадазының 3-кү десант батальонунуң салбыр командиринге томуйлаан. Шак ынчаар ооң дайынчы оруу уламчылаан, а тыва эки турачы эскадроннуң дайынчыларының хөй кезии төрээн чуртунче фронтудан чанып келгеннер.
Танк десантызының салбыр командири Бегзи-Хуурак Румынияны хосташкаш, Венгрияга 1944 чылдың октябрь 22-де тулчуушкунга база катап балыглаткан. Миннип кээрге, база-ла госпитальда чыдар болган. Бо удаада дыка аар балыглаткан, ынчангаш Сочи хоорайда госпитальга ону эккелген. Эмчилер ону 5 ай дургузунда каш катап кезип эмнеп каарга-даа, кадыының байдалы нарын боорга, Бегзи-Хууракты дайынчы шериг эрге-хүлээлгеден хостаар деп шиитпирни үндүргеннер.
1945 чылдың чазын Бегзи-Хуурак Доңгак аалынга чанып келген. Бир эвес тулчуушкуннарның бирээзинге ол амы-тынындан чарылган болза, ооң дайынчы оруу, эрес-маадырлыг чоруу билдинмес болуп артып каар чыгыы-ла.
Тыва эки турачыларның тайбың болгаш дайынчы оруун шинчилээринге, ат-алдарын төөгүге арттырып каарынга оларның ажы-төлү, амгы салгалдары боттарының үлүүн киирип турар болгай. “Украинаны хостаар дээш, тулчуушкуннарга маадырлыы-биле өлген дайынчыларга тураскаал Погорельцы суурда бар. Оларның аттарын ол тураскаалга сиилбип бижээн, ында мээң кырган-ачам Бегзи-Хуурак Доңгактың ат-сывы база бар” деп, фронтучунуң уйнуу Аяна Бюрбю бижээн. Россияның Чепсектиг Күштери тускай шериг операцияны Украинаның девискээринде чорудуп турар амгы үеде ол тураскаал та бар, та чок. Чүге дээрге бо чуртка украин националисчи хөөн күштелирге, совет шериглерге тураскаалдарны бузуп каапкан болгай.
Европа чурттарын немец фашистерден хостаар тулчуушкуннарга киржип тургаш, эрес-маадырлыы-биле өлген, өске черге орнукшуткан дайынчылар тыва эки турачыларның аразында бар. Бии-Хем чурттуг эки турачы, танкист Биче-оол Маспык-оолович Байкара Румынияга тулчуушкуннарның бирээзиниң үезинде танк иштинге өрттенип калган. Ону Румынияның Яссы хоорайның чоогунда Сиганец деп черде хөөржүткен.
Боттарының үезинде Тывага ат-алдары алгыг мөге Доңгак Бегзи-Хуурак, совет-партия ажылдакчызы Таржа Тонгак Хорун-оол дээш өске-даа эки турачылар чонга эки билдингир чорааннар. Чөөн-Хемчик кожууннуң Чыргакыдан Белекей Тонгак Сүлдем, Бай-Тайга кожууннуң Шындазындан Чудурукпай Иргит Эртине, Чаа-Хөл кожууннуң Үрбүнден Будуге Тончап Хунажык дээш өске-даа чонга ат-сураа нептереңгейи-биле билдингир эвес тыва эки турачыларның чүгле ат-сывы тураскаалдарда сиилбиттинген. Солун-сеткүүлдерде кыска чүүлдерде чүгле ат-сывы билдингир болуп артып калган эки турачылар база бар. Ада-чурттуң камгалакчыларының чылында тыва эки турачыларның ук-салгалдарын дайынчы маадыр өгбелериниң ук-төөгүзүн коптарарынга, билдинген чүүлдерни массалыг информация чепсектеринге чырыдарынга хаара тудар болза эки. Дайынчы өгбелерин көрген, оларның дугайында кандыг-бир чүүлдерни билир улуг назы-харлыг кижилер ам-даа бар болгай.
Архив документилери, массалыг информация чепсектери дамчыштыр билдингир апарган дыңнадыгларны эдерти тыва эки турачыларның чамдыызының амыдырал-чуртталгазын, дайынчы чоруун, тайбың ажыл-ижин билип алыр арга база бар. Оларның дугайында документилерде, даңзыларда бот-боттарынга дүүшпес, карышкак медээлер барын, эки турачыларның ат-сывын, төрүттүнген чылы аңгы-аңгы кылдыр айытканын база шинчилекчилер демдеглеп турарлар. Чижээлээрге, “За отвагу”, “За доблесть” медальдар-биле шаңнаткан эки турачы Маады Тырышкакович Байырның төрүттүнген чылын документилерде болгаш дыңнадыгларда 1920 азы 1921 чыл кылдыр демдеглээн. Ооң ады база аңгы-аңгы кылдыр бижиттинген: Маады азы Павел. Дайын соонда Бии-Хем кожуунда “Кызыл тараачын” совхозка ол ажылдап чораан, “Тыва АССР-ниң мал ажылының алдарлыг ажылдакчызы” хүндүлүг атты аңаа тывыскан.
Черле ынчаш, эки турачы чаңгыс чер чурттугларывыстың дайынчы оруу, оларның хууда салым-чолу ам-даа ханы шинчилеттинмээн деп болур. Чижээлээрге, капитан Кечил-оолдуң дыңнадыг бижиинде “5 кижи фронтуже орукка читкен” деп демдеглелинге хамаарыштыр шинчилел дугайында билип алыры амгы болгаш келир үениң салгалдарынга солун болуру чугаажок.
Кызыл хоорайда Тиилелге шөлүнде тураскаал самбыраларда ат-сывы сиилбиттинген тыва эки турачы бүрүзүнүң дайынчы болгаш тайбың намдар-төөгүзүн шинчилеп каар болза, оларның ат-алдарынга оон артык ыдыктыг мөгейиг чок болгу дег.
Ш. МОҢГУШ.
Чурукту интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №5 2025 чылдың февраль 13